تاريخى با اغراض و افكار شخصى و انگيزه هاى خود نويسنده به هم آميخته مى شود، و چهره واقعيت در پرده ضخيمى از غرضورزى ها پوشيده مى گردد.

البته نمى توان همه نويسندگان تاريخ را به پيشداورى متهم كرد، ولى بايد پذيرفت كه بسيارى از آنان از اين نقطه ضعف پيراسته نيستند. همچنان كه نمى توان همه تاريخ نگاران نقلى را، نويسندگانى با هدف و واقع گرا انگاشت، زيرا برخى از آنان نيز از اغراض شخصى دور نبودند و به نقل آن چه مؤيد افكار و انديشه ها و عقايد دينى و منافع ملى آن ها بوده مى پرداختند، و از رويه ديگر حوادث، چيزى ترسيم نمى كردند. منتها، در مقام مقايسه، بايد گفت: ميزان خطا در تاريخ تحليلى به مراتب فزونتر از تاريخ نقلى مى باشد.

در عصر ما، چيزى كه به تاريخ تحليلى رونق بيش ترى بخشيده، تدوين فلسفه تاريخ است كه خود; مانند ديگر فلسفه هاى هر علمى، جدا از علم تاريخ است. فلسفه تاريخ، علل كلى پيدايش وقايع، و تكامل جامعه را روشن مى سازد و قوانين عمومى تكامل را به ما مى آموزد. به ديگر سخن: فلسفه تاريخ، ارتباط و پيوند ميان وقايع گوناگون را مورد تحقيق و بررسى قرار داده و علل و معاليل را در وقايع تاريخى كشف مى كند. هر نوع كاوش و جستوجو در پيدا كردن قوانين عمومى تكامل جامعه انسانى، گامى در راه تكامل فلسفه تاريخ يا «علم جامعه انسان» است.

مطالعه عميق در علل تكامل و يا تحولات زندگى انسان ها، روشن مى سازد كه عوامل محرك تاريخ يكى دو تا نيست، بلكه عوامل گوناگونى در شرائط مختلف، چرخ زندگى جامعه انسان را به حركت در آورده و با قلم تكوين، صفحات تاريخ آنان را نگاشته است، و در طول تاريخ، تنها يك عامل نبوده است كه ترسيم كننده خط زندگى بشر باشد.

گروهى كه مى كوشند نيروى محرك تاريخ را به صورت تك عاملى معرفى كنند، تنگ نظرانى هستند كه فقط گوشه اى از حوادث حيات انسان را مورد كاوش