اسم مصدر در بعضى موارد و صيغه مبالغه در پاره اى مواقع.

و كيفيّت اشتقاق هر يك از اين اقسام سه گانه در موقع مناسب خود خواهد آمد.

نمايش ششم، اسم تفضيل كه موضوع شده براى ذاتى كه صفت معيّنى را نسبت به غير خود، زياده و بر وجه اكمل دارا باشد و علامت آن «تر» و «ين» و «ينه» و «ترين» است ـ چنانچه در نمايش پنجم از نگارش سيّم مذكور مى گردد ـ و گاه است كه به مدد قرينه و حكم ضرورت، علامت را بحذفند: «سگ از مردم مردم آزار به». بلكه بعضى از ادبا گفته كه در كلمات «به»، «بيش»، «بسيار»، «خوب»، «بد»، «كم» و «اندك» حاجت به ادات تفضيل نداشته و بى آن مشعر تفضيل باشد:

بر سر لوح او نبشته به زر *** جور استاد به ز مهر پدر

و اين مطلب محتاج به تعمّق و تدقيق است و آن ذات معيّنى را كه صفت معيّنه در وى بر وجه زيادت است، مفضّل گفته و آن غير را مفضّل عليه خوانده و اسم همچنانى را اسم تفضيل نامند; و استعمال آن، گاهى به واسطه «كه» و گاهى به واسطه «از»; و گاهى به اضافه به سوى مفضّل عليه باشد: «اين بزرگتر كه آن»، «رستم ازجهانگير دلير است» و «كتاب من، بهترين كتاب ها است»; و گاه است كه به قرينه مقام مفضّل عليه را حذف نمايند: «خدا بزرگتر است» يعنى از هر چيز; و بعضى از ادبا فرموده كه: سزاوار و بهتر تأخّر اسم تفضيل بر مفضّل و تقدّم آن بر مفضّل عليه است و گاهى به حكم ضرورت از هر دو مؤخّر آيد: «سگ از مردم مردم آزار به». انتهى; و بر متتبّع واضح و روشن است كه قاعده مطّرده معموله در زبان پارسيان تأخّر اسم تفضيل بر مفضّل و مفضّل عليه است. بلى، معمول در لسان عرب همچنان است كه فرموده اند.

نمايش هفتم در اسم عدد كه موضوع است براى شمار اشيا; و آن هم گاهى شمار غير معيّنى را افاده كند، مثل «چند» و «اند» كه هردو براى مطلق عدد غير معيّن وضع شده اند و يا فقط از براى سه تا نه كه به عربى بضع گويند و گاهى شمار معيّنى را مى فهماند و اين هم بر سه گونه است: 1) اصلى 2) وصفى 3)كسرى.

امّا اصلى آن است كه دلالت آن بر معدود خود غير مرتّب بوده و مرتبه معدود آن، از روى ترتيب معيّن نباشد، مثلا اگر بگويند كه: «يكى از پنج كس را ديدم»، معلوم نگردد كه اين كس منفرد از آن كسان مجتمع، آيا در مقام ترتيب در مرتبه اوّل بود يا به مرتبه دويّم يا سيّم به خلاف وصفى چنانچه مذكور مى شود; و عدد اصلى بر دو گونه است: مفرد كه تنها يك سنخ از عدد باشد و مركّب كه نه چنين باشد; و مفرد را چهار مرتبه است:

1) آحاد كه از يك است تا نه.

2) عشرات كه بيست و سى و چهل و پنجاه و شصت و هفتاد و هشتاد و نود است.

3) مآت: صد و دويست و سيصد و چهارصد و پانصد و ششصد و هفتصد و هشتصد و نهصد.