نمودار است:

ضمير متّصلمفردتثنيه و جمع

متكلّمم، ام يم، ايم، مان

مخاطبت، ات، ى، اى يد، ايد، تان

غايبش، د، اش، استند، اند، شان

بدان كه هيچ ضمير در مقام تجزيه و تركيب از يكى از چهار حال خالى نباشد: يا فاعل باشد يا مفعول و يا مضاف اليه و يا مجرّد ربط و اسناد را بوده و در جمله اسميّه مابين مبتدا و خبر وظيفه رابطه را دارا باشد و اين ها را ضمائر اسناديّه گويند. چنانچه اوّلى را ضمير فاعل خوانده و دويّمى را ضمير مفعول; و اين هر دو را به جهت اتّصال به فعل، ضمائر فعليّه نيز گفته و سيّمى را ضمائر اضافيّه نامند; و بعضى از ضمائر، قابل همه اين حالات است و بعضى، بعضى را چنانچه همه آن ها را كه در جدول است به ترتيب حروف مشروحاً مى نگارد:

اَت: براى واحد مخاطب و از ضمائر اضافيّه و در آخر اسماء به معنى «تو» و هم از ضمائر فعليّه و در آخر افعال به معنى «ترا» باشد و هماره بر الفاظ مختومه به «ه» ملحق گردد: «خانه ات آباد» و «گويا فلانى مى زده اَت».

است: ضمير اسنادى است چنانچه بعضى از ادبا گفته است: «رستم، دلير است»; و از تعريف ضمير روشن مى گردد كه اين، خطا است.

اش: هم ضمير اضافه بوده و در آخر اسم به معنى «او» باشد و هم ضمير مفعول بوده و در آخر فعل به معنى «او را» باشد و به الفاظ مختومه به «ه» ملحق گردد و از براى واحد غايب است: «خانه اش خراب كه نطفه اش از حرام است» و «گويا پدرش مى زده اش».

ام: فاعل و مضاف اليه و ربط را بوده و به الفاظ مختومه به «ه» آيد: «من، بى سرمايه ام» و «به خانه ام خوابيده ام».

اند: جمع غايب و در آخر اسماء، از ضمائر اسناديّه و در آخر افعال، از ضمائر فاعليّه و به الفاظ مختومه به «ه» ملحق گردد.

اى: به الفاظ مختومه به «ه» لاحق و از براى واحد مخاطب و در آخر افعال، ضمير فاعل باشد، همچو: «آمده اى» و «رفته اى»; و در آخر اسماء فقط ربط و اسناد را بوده و مقام رابطه را دارا و از ضمائر اسناديّه در شمار است: «تو بى سايه اى».

تبصرةٌ: در مقام تلفّظ، «الف» را از «اى» حذفيده و فقط «ى» را به زبان رانده و در كتابت، هر دو را انداخته و همزه كوچكى بدين شكل «ء» در بالاى «ه» بنشانند.

ايد: از براى جمع مخاطب و از همه جهت مانند لفظ «اى» مى باشد الاّ اين كه خطّاً و لفظاً سالم و به هيچ حال تغيير نيابد.

ايم: از براى جمع متكلّم و در هر صورت مانند «اى» بوده و در هيچ صورت تغيير نيابد: خفته ايم و بى بهره ايم.

ت: از همه جهت مانند «اَت» مى باشد الاّ اين كه به غير كلمات مختومه به «ه» ملحق گردد:

اى هدهد صبا به سبا مى فرستمت *** بنگر كه از كجا به كجا مى فرستمت