حكومت خودمختارى به پا كردند، از طرف ديگر وسايل نشر اين كتاب در آن روزها در تبريز فراهم نبود و لذا تبريز را به عنوان اقامت در طهران ترك كرد، و از سال 1324 در مدرسه سپهسالار قديم در يكى از حجره ها سكونت كرده ضمن تدريس، به چاپ اين كتاب پرداخت، و تا سال 1332 در آن مدرسه سكونت داشت.

خود اينجانب شاهد بودم كه يك تنه مسودهاى كتاب را پاكنويس كرده و آماده چاپ مى نمود و نمونه هاى چاپى را به تنهايى تصحيح مى كرد، و تنها خروج او از مدرسه براى همين كار و يا خريد نيازهاى زندگى بود.

چاپ تصاوير و خطوط علما همراه با تراجم يك گام نوى بود كه در آن زمان مؤلف برداشت و در اين راه زحمت هاى فراوانى نيز متحمل شد.

5. جامعيت مرحوم مدرس تبريزى

مرحوم مدرس تبريزى از دوران جوانى عاشق علم و دانش بى مرزى بود، از اين جهت در غالب علوم متداول زمان مشارك و يا متخصص بود.

او علاوه بر ادبيات زبان عربى و فارسى و فقه و اصول رايج، از رياضيات عالى و نجوم و هيئت آگاهى كافى داشت و «تشريح الافلاك» و «هيئت چغمينى» را به خوبى تدريس مى كرد. ولى در عين حال از هيئت جديد نيز بى اطلاع نبود و پيوسته مى گفت دانشمندان در هر دوره، جهان آفرينش را مطابق انديشه و وسايل موجود زمان تفسير كرده اند، خدا مى داند كه حقيقت چيست. او در رياضيات استاد بلامنازع بود، محور تدريس او «خلاصة الحساب» شيخ بهائى با شرح فاضل جواد بود، و از فقيهى كه از نظر رياضيات در سطح بالا بود بيشتر تقدير مى كرد، و از رياضيات علاّمه كه توان رياضى خود را در كتاب «قواعد الأحكام» و غيره نشان داده نام مى برد. به خاطر دارم روزى به جوانى كه در محضرش بود اين مسأله را طرح كرد:

«حوضى است سه فواره دارد اگر فواره نخست را باز كنيم در يك ساعت و دومى را باز كنيم در دو ساعت و سومى را باز كنيم در سه ساعت پر مى كند. حالا اگر هر سه را با هم باز كنيم در چند دقيقه حوض پر مى شود؟»

او معتقد بود كه آگاهى فقهى براى تدريس «شرح لمعه» كافى نيست، بلكه بايد از علومى مانند هيئت و رياضيات آگاه باشد.

واعظ خيابانى درباره جامعيت او چنين مى نويسد:

«ما من علم من العلوم إلاّوقد حلّ في أعماقه، وما من فن إلاّ قد شرب من عذبه وزعاقه، كانت له في اقتناء العلم والأدب، همة تزاحم الأفلاك».[1]

« دانشى نيست مگر اين كه در اعماق آن فرو رفته، فنى نيست مگر از شيرين و تلخ آن چشيده، او در تحصيل دانش و ادب همتى بالاتر از افلاك دارد».

6.مناعت طبع و عزّت نفس

مرحوم مدرس مناعت طبع بسيار بلند و عزت نفس عجيبى داشت، كسانى كه از نزديك با او آشنا بودند

1. علماى معاصر، تأليف واعظ خيابانى در ترجمه آيت الله مدرّس.