دستور زبان فارسى/ آيين پنجم: بيان پاره اى فوائد متفرّقه و...

در بيان پاره اى فوائد متفرّقه و توصيف آنچه كاتب و مترجم و صاحبان املا و مطالعه كنندگان كتب فارسى را محلّ حاجت و ضرورت بوده و در خواندن و نوشتن و فهميدن بعضى اشعار و مطالب از دانستن آن ها گزيرى ندارند و تفصيل اين مراتب در ضمن ده نمايش زينت نگارش خواهد يافت:

نمايش اوّل: چون بعضى اشعار شعراى نامدار و پاره اى كلمات ادباى عالى مقدار مبنى بر علم عقود بوده و بدون اطّلاع از اين علم، فهميدن و فهمانيدن كلمات و اشعار همچنانى، صورت امكان نداشت، از اين رو ذكر اجمالى چندى از قواعد آن را زينت بخش اوراق مى نمايد تا مطالعه كنندگان كتب پارسى را در مواقع همچنانى، كارگر بوده و مثمر ثمر آيد.

علماى متقدّمين، سىوهفت صورت مختلف از اوضاع و هيأت اصابع پُربدايع انسانى در ازاء عقود اعداد، وضع كرده اند كه به واسطه آن ها از يك تا ده هزار تحت شمار مى توان آورد، چنانچه هيجده صورت از آن ها از انگشتان دست راست است به جهت ضبط يكى تا نودونه و هيجده صورت هم از انگشتان دست چپ است به جهت ضبط صد تا نه هزار و يك صورت هم به جهت ده هزار است و ضابطه اجمالى آن ها چنان است كه از پنج انگشت دست راست، خُنصر و بُنصر و وسطى جهت عقود تسعه آحاد تعيين يافته و سبّابه و ابهام براى عقود نه گانه عشرات مقرّر شده و از انگشتان دست چپ هم ابهام و سبّابه به ضبط عقود تسعه مآت مخصوص و وسطى و بنصر و خنصر به تعداد عقود نه گانه آحاد الوف موضوع گشته و صور آحاد از يكى تا نُه با اشكال آحاد اُلوف از يك هزار تا نه هزار يكسان بوده و تفرقه با يمين و يسار است مثلا ـ چنانچه خواهد آمد ـ گذاشتن سر انگشت خنصر و بنصر و وسطى بر كف از يمين، سه و از يسار، سه هزار است و هكذا; و همچنين عقود تسعه عشرات با عقود نه گانه مآت، متّفق الصّور بوده و فرق با ايمن و ايسر مى باشد مثلا صورت هفتاد را از دست راست در دست چپ هفتصد مى شمارند، پس تمامى صور مختلفه در حقيقت نوزده مى باشد: نُه صورت از براى آحاد از يكى تا نُه در دست راست و همان نُه صورت در دست چپ از براى آحاد اُلوف باشد از يك هزار تا نه هزار و نُه صورت ديگر هم غير از نُه صورت اوّلى در دست راست از براى عشرات است، از ده تا نود; و همين نُه صورت در دست چپ از براى مآت است از يك صد تا نه صد و يك صورت هم ـ چنانچه خواهد آمد ـ از براى ده هزار است.

و بعد از تمهيد اين مقدّمه به مقام تفصيل اشكال و صور نوزده گانه آمده و مى گوييم كه: از براى «يك» خنصر دست راست را فرو بايد گرفت و از براى «دو» بنصر را با خنصر ضمّ كرده و به جهت «سه» وسطى را نيز بدان ها ضمّ بايد نمود چنانچه در عدد اشيا بين النّاس معهود و متعارف است وليكن در اين سه عدد بايد سر انگشتان به گود كف دست