3) «يواقيت العلوم و درارى النجوم» (يك جلد) اثر نويسنده اى ناشناخته مشتمل بر سى فن و هر فن حاوى دوازده پرسش و پاسخ. از سى فن مطرح شده در اين كتاب، هشت فن به علوم فلسفى (طبيعيات و رياضيات) و 22 فن ديگر به علوم مذهبى اختصاص دارد.

4) «نزهت نامه علايى» تأليف شهمردان بن ابى الخير رازى در آغاز قرن ششم (506ـ513)، شامل علوم طبيعى، آفرينش آسمان و زمين، رياضيات و نجوم، هنرها و صنايع و علوم خفيّه (كيميا، طلسم و...). در اين كتاب به مباحث الهيات پرداخته نشده است.

5) «جامع العلوم» يا «كتاب ستّينى» تأليف متكلم نامدار قرن ششم، امام فخررازى(متوفى606) كه آن را در سال 575 پس از سه سال اقامت در دربار علاءالدين تكش، به عنوان پيشكش علمى تقديم او كرد. اين كتاب به دو بخش اصلى علوم نقلى و علوم عقلى تقسيم شده و مجموعاً شامل 60 موضوع و هر موضوع مشتمل بر 9 مسئله در سه سطح ساده، متوسط و تخصصى است.

جامع العلوم فخر رازى را به لحاظ اشتمال بر مباحث مختلف، نخستين دانشنامه فارسى دانسته اند(درباره آن رفرهنگ آثار اسلامى ـ ايرانى، ج3، ص 53).

6) «درة التاج لغرّة الدبّاج» اثر قطب الدين شيرازى، فيلسوف و منجم قرن هفتم و از همكاران و معاصران نصيرالدين طوسى. اين كتاب به سبك كتاب هاى جامع فلسفى («احصاء العلوم» فارابى، «دانشنامه علايى»، «شفا») در ميان سال هاى 693 تا 705 نوشته شده، و مشتمل است بر مباحث حكمت نظرى، حكمت عملى، كلام و تصوف.

7) «نفائس الفنون»، اثر شمس الدين آملى(قرن هشتم) از كامل ترين دانشنامه هاى فارسى است كه 160 رشته از علوم را زير دو عنوان كلىِ علوم اوائل(علوم فلسفى) و علوم اواخر(يعنى علوم اسلامى) بررسى كرده است.

8. «نزهت القلوب» تأليف حمدالله مستوفى، مورخ و جغرافى دان معروف قرن هشتم، شامل سه مبحث اصلى علوم طبيعى، انسان شناسى و جغرافيا است; و بنابراين جامعيت دو اثر پيشين را ندارد.

9) «رياض الابرار» نوشته حسين عقيلى رستمدارى، از مؤلفان شيعى مذهب عصر صفوى كه آن را در سال 979 نوشته و بهويژه به «كتاب ستينى» فخر رازى نظر داشته است.

10) «نامه دانشوران ناصرى»، كه در عصر ناصرالدين شاه قاجار به پيشنهاد وزير انطباعات، توسط چند تن از فضلاى عصر، به صورت گروهى تأليف شد، هرچند صورت كامل نيافت(درباره اين كتاب ر مقاله اسماعيل باغستانى با عنوان «كلانْ كتاب هاى عهد قاجار، مورد نمونه: نامه دانشوران ناصرى» در «دانشنامه نويسى در ايران»، 1389ش).

پس از تأسيس دولت گوركانيان در هند و در تأسى به سنت دانشنامه نگارى فارسى، در طول نزديك به سه قرن، چهل دانشنامه فارسى در اين كشور پهناور تأليف شده است; همچنان كه دو اثر دانشنامه اىِ دوزبانه نيز در همين دوره تأليف شده است; يكى «كشاف اصطلاحات الفنون» اثر محمدعلى تهانوى/تانوى(تأليف در 1158) و ديگرى «غزلان هند» (اثر ميرغلام على حسينى بلگرامى متخلص به آزاد(متوفى 1200).

در دوره جديد پس از آشنايى ايرانيان ـ همچنان كه ساير كشورهاى اسلامى ـ با دستاوردهاى جديد غربيان در حوزه دانشنامه نگارى، تلاش هايى براى اقتباس از اين دستاوردها صورت گرفت. پيشاهنگ اين اقدامات را بايد «نامه