و زمين و غير اينها ايجاد مى‌تواند كرد و اگر خواهد جميع اشياء را معدوم مى‌تواند كرد و فاعل مختار است و آنچه كند باراده و اختيار ميكند و مجبور نيست در كارها و چنان نيست كه تأثير او در اشياء بدون اراده او باشد مانند سوختن آتش و هر ممكن را كه اراده حقتعالى بايجاد او تعلق گيرد البته موجود ميشود چنانچه خود فرموده است كه‌ إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ‌ و اين منافات ندارد با آنكه اراده حقتعالى تعلق بامور قبيحه نگيرد و يك دليل بر اين مضامين آنست كه مذكور شد كه اتفاق كرده‌اند ارباب عقول باقوال مختلفه بر آنكه عجز و نقص بر صانع عالم روا نيست و چنين امرى يا بديهى است يا نظرى است كه در مقدماتش راه شبهه نيست.

فصل چهارم آنكه خداوند عالم عالمست بهر معلومى‌

و تغييرى در علم او نيست و علم او باشياء پيش از وجود آنها تفاوت ندارد با علم او بعد از وجود آنها و در اول ميدانست آنچه در ابد الآباد بهم ميرسد و جميع اشياء مانند ذرات هوا و قطرات درياها و عدد مثقال كوهها و برگ درختان و ريگ بيابان و نفسهاى جانوران نزد علم او هويداست زيرا كه خالق همه چيز اوست يا بواسطه يا بى‌واسطه و هر كه باراده و اختيار و از روى حكمت چيزى را آفريند البته بآن چيز و صفات و آثار آن علم دارد باندك تأملى اين مقدمه نهايت ظهور دارد و ديگر آنكه مجرد است و نسبت مجرد بهمه چيز مساويست ديگر آنكه همچنانكه همه ممكنات اثر وجود اويند علم آنها و جميع كمالات آنها باو منتهى ميشود و كسى كه همه علمها از او باشد جاهل بچيزى نميباشد و جناب مقدس او اشاره بهمه دلايل در سه كلمه قرآن مجيد فرموده است‌ أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ يعنى آيا نميداند همه اشياء را آنكه همه چيزى را آفريده است و او است لطيف يعنى مجرد يا صاحب لطف كامل و رحمت شامل بالنسبه بجميع موجودات حافظ و خالق و مربى همه اوست و همه را بمنتهاى كمال او ميرساند و او داناست بخفاياى امور و كسى كه نيك تأمل كند در غرايب صنع خالق عالم در آفتاب و ماه و ستارگان و حركات مختلفه آنها بر قانون حكمت در تربيت جمادات و نباتات و رسانيدن هر يك بحد كمال آن و در تشريح بدنهاى انسان و حيوانات و تركيب اعضاى آنها بر يكديگر و آلات و ادوات تغذيه و تنميه و ادراكات حواس خمسه ظاهره و باطنه كه چندين هزار سال حكما در آنها فكر كرده‌اند و كتابها در هر باب نوشته‌اند و بعشرى از اعشار آنها پى نبرده‌اند به عين اليقين ميدانند كه بر چنين خداوندى هيچ امرى مخفى نيست و از هيچ امرى عاجز نيست و بر همه چيز قادر است و آيه كريمه اشاره باين مراتب همه دارد و بايد دانست كه‌