و در مقابل، براى شما همانند آن، حقّى برگردن من گذاشته است. بنابراين دايره حق در توصيف و در مرحله سخن از هر چيز وسيع‌تر است ولى به هنگام عمل كم وسعت‌ترين دايره‌هاست. حق به نفع كسى جريان نمى‌يابد جز اين كه در مقابل برايش «مسئوليّتى» به وجود مى‌آورد و حق بر زيان كسى جارى نمى‌شود، جز اين كه به همان اندازه به سود او جريان مى‌يابد و اگر قرار بود حق به سود كسى جريان يابد و مسئوليّت برايش ايجاد نكند، اين مخصوص خداوند بود، نه مخلوقش و اين به واسطه قدرتش بر بندگان و عدالتش در تمام چيزهايى كه فرمانش بر آنها جريان دارد، خواهد بود، امّا (در عين حال) خداوند حقّ خود را بر بندگان اين قرار داده كه اطاعتش كنند و در برابر، پاداش آنان را حقّى بر خود به طور تفضل چندين برابر قرار داده و حتّى، بيشتر از آن، براى كسانى كه اهلش باشند مقرّر فرموده است.

حقوق زمامداران بر رعيت و به عكس‌

سپس خداوند از حقوقى كه قرار داده حق بعضى از مردم بر بعضى ديگر است و آن را از هر نظر براى افراد مساوى قرار داده است. بعضى از اين حقوق بعضى ديگر را به دنبال دارد و بعضى از اين حقوق حتماً در پى حقّ ديگرى است. (چنان كه اگر زمامدار مثلًا عدالت نكند حقّ اطاعت ندارد).

از ميان حقوق خداوند بزرگترين حقّى كه فرض شمرده است، حقّ والى و زمامدار بر رعيت و حقّ رعيت بر والى و حاكم است. اين فريضه‌اى است كه خداوند براى هر يك از زمامداران و رعايا بر ديگرى قرار داده است و آن را نظام الفت و پيوستگى آنان با يكديگر و عزّت و نيرومندى دينشان گردانيده است.

بنابراين رعيت هرگز اصلاح نمى‌شود، جز با اصلاح شدن واليان و زمامداران، و زمامداران اصلاح نمى‌گردند جز با رو به راه بودن رعايا؛ پس آن‌گاه كه رعيت حقّ حكومت را ادا كند و حكومت نيز حقّ رعايا را مراعات نمايد، حق در ميانشان قوى و نيرومند خواهد شد و جاده هاى دين صاف و بى‌دست انداز مى گردد، نشانه و علامتهاى عدالت اعتدال مى‌پذيرد و راه و رسمها درست در مجراى خويش به كار مى‌افتد؛ بدين ترتيب زمان صالح مى‌شود، به بقاى دولت اميدوار بايد بود و دشمنان مأيوس خواهند شد. امّا آن‌گاه كه رعيت بر والى خويش چيره گردد و يا رئيس حكومت بر رعايا اجحاف نمايد (نظام بر هم مى‌خورد و) هماهنگيها از هم مى‌پاشد، نشانه‌هاى ستم و جور آشكار خواهد گرديد، دستبرد دربرنامه‌هاى دينى بسيار مى‌شود و جاده‌هاى وسيع سنن و آداب مذهبى متروك خواهد ماند، بر طبق ميل و هوا عمل مى‌شود و احكام خداوند تعطيل مى‌گردد و بيماريهاى اخلاقى بسيار خواهد شد. (مردم) از حقوق بزرگى كه تعطيل مى‌گردد و باطلهاى عظيمى كه رواج مى‌يابد وحشتى نمى‌كنند،