4- آزمايش نظريه اجتماعى‌

همانطور كه در بحث‌هاى سابق نيز اشاره شد بايد مقياس بحث در مسائل اجتماعى عموم يا اكثر افراد باشد و هرگز افراد نادر نمى‌توانند مقياس سنجش صحيح يا باطل يك نظريه اجتماعى باشد.

به عبارت ديگر: ما اگر بخواهيم يك نظريه اجتماعى را آزمايش كنيم هرگز نبايد آن را روى يك يا چند نفر يا جامعه كوچك يا محدودى بيازماييم، بلكه بايد روى عموم افراد و اجتماعات يا اكثريت قبل ملاحظه‌اى آزنايش شود تا بتوان در مورد نتايج آن قضاوت صحيح نمود؛ بنابر اين هيچ مسأله‌اى نمى‌تواند در موارد خاص و محدود به عنوان يك اصل اساسى پذيرفته شود.

وسعت تمام خاك‌ سويس‌ بيش از 140 كشور ما- ايران- نيست و اگر بخواهيد اين وسعت را در نظر مجسم كنيم كافى است بدانيد فاصله اين مرز تا آن مرز كشور كمى بيش از فاصله قم تا تهران مى‌باشد.

جمعيت آن گر چه نسبت به مساحتش كم نيست ولى نسبت به مجموع جمعيت روى زمين بسيار ناچيز است.

بنابراين به فرض اينكه از تمام اشكالات گذشته صرفنظر نماييم و قبول كنيم كه در اين كشور با آن شرائط مخصوص به خود، وجدان توانسته است به جاى مذهب بنشيند، باز نمى‌توان اين موضوع را دليلى براى اثبات صحت نظريه كلى‌ وجدان به جاى مذهب‌ دانس، زيرا اين آزمايش تنها روى تعداد معدودى صورت گرفته و چنين آزنايشى در اينگونه بحث‌هاى اجتماعى ابداً ارزش ندارد.

اين استدلال درست مانند اين است كه مثلًا كسى بگويد: از ميان‌