ماست كه در تربيت و اصلاح عمل انسان مؤثر است. اما ما ثابت مى‌كنيم كه فعاليت‌ وجدان‌ در اين قسمت، بسيار ضعيف‌تر از تأثير و نفوذ مذهب‌ است.

مقايسه نظارت وجدان و مذهب با يكديگر

جاى انكار نيست كه وجدان براى بشر، يك نيروى‌ مراقبت درونى‌ محسوب مى‌شود. از اين جهت مى‌توان نام آن را پيامبر باطنى‌ گذارد!

و يكى از آثار مهم ايمان به خدا و تعليمات مذهبى، به وجود آوردن چنين حالتى است.

ولى اگر وجدان به اساس ايمان و تعليمات مذهبى متكى نباشد، اين وظيفه را به طور ناقص و نارسا انجام مى‌دهد، در حالى كه اعتقادات مذهبى آن را به صورت كامل‌ترى انجام خواهند داد.

توضيح اينكه: اگر چه ممكن است كه در پاره‌اى از موارد نظارت و مراقبت دائمى وجدان انسان را از انجام كارهاى خلاف و تجاوز به حقوق دگران باز دارد، ولى هنگامى كه آن را با مراقبت و نظارت‌ اعتقادات مذهبى‌ و تعليمات پيامبران مقايسه كنيم، متوجه خواهيم شد كه به دلايل زير بسيار ناچيز است:

1- وجدان ضمانت اجرايى كافى ندارد

وجدان در برابر كسانى كه از فرمان او سرپيچى مى‌كنند، كارى جز سرزنش و ملامت از او ساخته نيست. درست است كه گاهى اين سرزنش‌ها در افرادى كه وجدان فوق‌العاده قوى دارند و جنايت هولناكى مرتكب شده‌اند، به اندازه‌اى شديد است كه ممكن است آنها را ديوانه يا بيمار كند تا آنجا كه براى رهايى از شكنجه و فشار