هو» و «وى» در چين‌ شكوفا گرديد.

در اين كه كدام عامل باعث بروز نخستين آثار تمدّن انسانى و فرهنگ شهرى از اين نقاط شده است در ميان مورّخان اتفاق نظر نيست.

بعضى علّت اصلى آن را حاصل خيزى اين نقاط و آمادگى زياد آنها براى زندگى كشاورزى انسان كه شكل واقعى زندگى آن روز بشر بود مى‌دانند و ظهور تمدّن را پاسخى به «نداى دره‌هاى رودخانه‌ها» تصوّر كرده‌اند.

ولى جاى اين سؤال باقى مى‌ماند كه بدون شك در آن روز دره‌هاى رودخانه‌هايى كه قابل كشت و ذرع بود منحصر به اينها نبود، و در نقاط مختلف «غرب» نيز چنين دره‌هاى حاصل‌خيزى يافت مى‌شد كه مردم آن هم چنان در حال توحّش به سر مى‌بردند.

بنابراين بايد گفت: عامل ديگر پيدايش تمدّن همان برترى ميزان نسبى هوش و فكر مردمى كه در اين نقاط زندگى مى‌كردند، بر ساير مردم روى زمين مى‌باشد بوده است و اين عامل را نبايد از نظر دور داشت.

مسلّماً در آن وقت مردم شرق و نژادهايى كه در اين دره‌هاى‌