احتمال ديگرى كه در تفسير اين جمله گفته‌اند، اين است كه: سرزمين آنها يك بيابان فاقد كوه و درخت و پناهگاه بود، و چيزى كه آنها را از آفتاب بپوشاند و سايه دهد در آن بيابان وجود نداشت. [1]

در عين حال، تفسيرهاى فوق، منافاتى با هم ندارند.

آرى «اين چنين بود كار ذو القرنين، و ما به خوبى مى‌دانيم او چه امكاناتى براى (پيشبرد اهداف خود) در اختيار داشت» «كَذلِكَ وَ قَدْ أَحَطْنا بِما لَدَيْهِ خُبْراً».

بعضى از مفسّران، اين احتمال را در تفسير آيه داده‌اند كه: جمله فوق، اشاره‌اى به هدايت الهى، نسبت به ذو القرنين در برنامه‌ها و تلاش‌هايش است. [2]

سد ذو القرنين چگونه ساخته شد؟

سپس قرآن مجيد در ادامه اين بحث مى‌افزايد:

«ثُمَّ أَتْبَعَ سَبَباً* حَتَّى إِذا بَلَغَ بَيْنَ السَّدَّيْنِ وَجَدَ مِنْ دُونِهِما قَوْماً لايَكادُونَ يَفْقَهُونَ قَوْلًا* قالُوا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْا رْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَلى‌ أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ سَدّاً* قالَ ما مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ فَأَعِينُونِي بِقُوَّةٍ أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ رَدْماً* آتُونِي زُبَرَ الْحَدِيدِ حَتَّى إِذا ساوى‌ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قالَ انْفُخُوا حَتَّى إِذا جَعَلَهُ ناراً قالَ آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً* فَمَا اسْطاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً* قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاءَ وَ كانَ وَعْدُ رَبِّي حَقّاً»؛

(باز) از اسباب مهمى (كه در اختيار داشت) استفاده كرد.* (و همچنان به راه خود ادامه داد) هنگامى كه كنار آن دو (كوه) قومى را يافت كه هيچ سخنى را

[1]. تفسير «فى ظلال» و «فخر رازى»، ذيل آيه مورد بحث.

[2]. الميزان، ج 13، ص 391.