چكيده: اين مقاله در صدد معرفى كتاب »العروة الوثقى«، و چگونگى تأليف آن است. نيز بر آن است كه به چاپ اول اين اثر توسط علامه محمّد حسين كاشف الغطاء و ديگر چاپ‌هاى آن، و نيز معرفى تعليقات و حواشى علما برعروة الوثقى بپردازد. ترجمه آن به نام »غاية القصوى« و حواشى دانشمندان بر آن نيز معرفى مى‌شود.
كليدواژه‌ها: سيد محمّد كاظم طباطبايى يزدى، العروة الوثقى، غاية القصوى، شيخ محمّد حسين آل كاشف الغطاء، حواشى و تعليقات عروة، حواشى بر غاية القصوى.

مقدمه
سنجش و معيار اشياء مادى، توسط افراد خبره آن فن، قابل فهم و تشخيص است و براى عموم نيز تا حدّى عيان مى‌شود; برخلاف مفاهيم كه هم خود آن مفاهيم، قابل تشكيك است و در مقياس محدودى نمى‌گنجد و هم بين افرادى كه به آن متصف هستند، قابليت اختلافِ فراوان وجود دارد. در صد سال اخير، تنها كتابى كه هم خود عيار است و هم ديگران را با حواشىِ بر اين كتاب مى‌شناسند، كتاب »العروة الوثقى« سيد محمدكاظم يزدى)ره( است; يعنى هم عيار است و هم عيارشناس و متفق‌عليه همه بزرگان. بدين معنا، كتاب العروة الوثقى گوياى اجتهاد و فقاهت سيد محمدكاظم يزدى است، و از طرفى تراز اجتهاد براى ديگران است.
محدث قمى در مقدمه غاية القصوى در ترجمه العروة الوثقى درباره جامعيت و ناسخيت عروه مى‌نويسد:
... و بعد چنين گويد اين فقير بى‌بضاعت، عباس القمي ختم اللّه له بالحسنى و السعادة، كه مدّت‌ها بود در خاطر خطور مى‌كرد كه چقدر شايسته و لازم بود كه براى مكلّفين فراهم شود يك رساله جامعه‌اى كه مشتمل باشد بر كثرت فروع و مهمات مسائل، و مُغنى باشد ايشان را در مقام حاجت از جمع آوردن اسفار و رسائل، و اگرچه رساله‌هاى عمليه بسيار بود، لكن در بين آن‌ها نمى‌ديدم رساله‌اى را كه از هر جهت جامع و براى كافه مقلّدين نافع باشد; مگر در اين ايّام كه برخوردم به رساله شريفه عروة الوثقى فيما تعم به البلوى كه از قلم درربار حضرت حجة الاسلام وآية اللّه في الأنام، مبيّن الحلال و الحرام، و فقيه أهل البيت)ع(، سيّدنا الأعظم و ملاذنا المعظّم، أبو المكارم، مولانا السيد محمدكاظم الطباطبائى )أدام اللّه ظلّه العالى( بيرون آمده. ديدم الحق همان كتاب است كه هميشه ديدار آن را متمنى و طالب، و زيارت مثل آن را شائق و راغب بودم. چه، آن رساله‌اى است سهل التناول و مرغوب، در نهايت جودت تأليف و حسن اسلوب، جامع جميع رسائل، و حاوى كافه مسائل، و كافل انواع فروع فقهيه، بل ناسخ رساله‌هاى عمليه ]است[[1]
بنابراين كتاب العروة الوثقى جامع‌ترين كتاب در زمينه فروع فقهى است كه رساله علميه و بعدها رساله عمليّه شيعيان گرديد. اولين چاپ آن زير نظر وصى و شاگردش، علامه شيخ محمدحسين آل كاشف الغطاء در سال 1328ق به انجام رسيد. سيد يزدى)ره( پس از وفات شيخ محمد طه در سال 1323ق، مرجع تشيّع شد و پس از درگذشت آخوند خراسانى در سال 1329ق، مرجع بيش‌تر شيعيان جهان گرديد.
اين مقاله در صدد معرفى كتاب العروة الوثقى و حواشى آن و نيز معرفى ترجمه العروة الوثقى به نام غاية القصوى و حواشى بر غاية القصوى است.

معرفى تفصيلى العروة الوثقى
بيش از صد سال است كه سيد محمدكاظم يزدى)ره( در حوزه‌هاى علميه و ديگر مراكز علمى و مؤسسات پژوهشى جهان اسلام، با عنوان »صاحب العروة الوثقى« شناخته مى‌شود. شهرت اين كتاب، جزء لاينفك نام سيد يزدى)ره( شده است. از زمان چاپ اول آن كه توسط شيخ محمدحسين كاشف الغطاء )م1373ق( در بغداد به سال 1328 به انجام رسيد، مورد توجه و اقبال دانشمندان هم‌عصر و بعد از وفات وى بوده است و خواهد بود.
شيخ آقا بزرگ تهرانى در ذريعه2 مى‌نويسد:
العروة الوثقى فيما تعمّ به البلوى، رسالة فتوائية، خرج منه أكثر أبواب الفقه و مسائل الطهارة و الصلاة و الصوم و الزكاة و الخمس و الحج و النكاح، يشتمل على ثلاثة آلاف و مأتين و ستين مسألة [: 3260 مسأله[ للسيد محمد كاظم... اليزدي. ويأتي ترجمته الموسوم بغاية القصوى، طبع مكرراً وترجمته أيضاً.
علامه تهرانى در ذريعه، چند حاشيه بر العروة الوثقى معرفى كرده است كه خلاصه آن، آورده مى‌شود:
العروة. الحاشية عليها... للشيخ الميرزا محمدحسين بن عبدالرحيم النائيني المولود في 1277 و المتوفى بالنجف 1355; الحاشية عليها مجدولة مطبوعة للشيخ محمدرضا آل ياسين... ; الحاشية عليها للسيد الحاج آقا حسين القمي... ; الحاشية عليها... للحاج الشيخ عبدالكريم... اليزدي... طبعت بإيران في 1347; الحاشية عليها... للشيخ عبداللّه المامقاني....
علامه شيخ محمدحسين كاشف الغطاء )م1373ق( يكى از شاگردان صاحب عروة الوثقى، و صاحب تعليقه بر عروة الوثقى و داراى دو شرح بر كتاب العروة الوثقى است.
يكى شرح مفصل كه دربردارنده كتاب طهارت و صلاة است; و ديگرى شرح متوسط كه فقط شامل طهارت مى‌شود. تا كنون اين دو شرح به زيور طبع آراسته نشده است و توسط نگارنده اين سطور براى كنگره بزرگداشت علامه كاشف الغطا تصحيح شده است و براى اولين بار در چندين جلد به چاپ خواهد رسيد.
علامه كاشف الغطاء افزون بر دو شرح عروة الوثقى، تعليقه‌اى نيز بر كتاب عروة الوثقى دارد كه در سال 1367ق در 216 صفحه به چاپ رسيده است و در پايان كتاب - صفحات 214 و 215 - دو صفحه به عنوان »بيان«، مطالب سودمندى درباره تأليف عروة الوثقى دارد كه نكات بديع و جديدى - كه در سال 1366ق نوشته‌اند - در آن مشاهده مى‌شود. در اين جا متن آن دو صفحه آورده مى‌شود تا نقش ايشان در تأليف كتاب عروة الوثقى روشن شود.
بيان، كان و لايزال من المعلوم أنَّ هذا المؤلف الجليل العروة الوثقى الذي هو من مفاخر الفقه الجعفري و آياته الزاهية في العصور المتأخرة.
قد كان السيد الأستاذ - رضوان اللّه عليه - شرع فيه في السنة الثانية و العشرين بعد الألف و الثلثمائة، و كان كل يومين أو ثلاث ينتهز من وقته المستغرق بأشغال المرجعية العظمى فرصة يحرّر فيها من هذا الكتاب الورقتين و الثلاث بخطه الدقيق يدفعها إلي ولأخي آية اللّه الشيخ أحمد - تغمده اللّه برضوانه - لأجل إصلاح عباراته من حيث العربية و رفع الركاكة أو التعقيد و النظر في أدلة الفروع و مطابقة الفتوى للدليل، حذراً من أن مشغوليته العظمى أدخلت سهواً عليه في ذلك أو غفلة، و لايعتمد على غيرنا في هذا الشأن كسائر مهماته الأخرى و شؤونه من إرجاع المرافعات إلينا و غيرنا، و استمرّ اعتماده مدة حياته و بعد وفاته حيث جعلنا أوصياؤه، و لاتزال وصيته بخطه الشريف و خاتمه محفوظة في خزانة أوراقي.
و كنا نستفرغ الوسع و نسهر الليالي في إصلاح العبارات و جعلها بغاية الوضوح و السلامة بحيث يفهمها حتى العامي و الأمي، كما ننظر أيضاً في المدارك و الأدلة و نتذاكر في كل فرع فرع مع أفاضل ذلك العصر في دارنا الكبرى التي كانت مجتمع الأعلام و الأعاظم يومي الخميس و الجمعة، و منهم الآيتان الحجتان المرحوم ميرزا محمد حسين النائيني قبل أن يصير من المراجع، و الشيخ المحقق وحيد عصره الأستاذ الشيخ حسن الكربلائي - رضوان اللّه عليهما - و بعد استفراغ الوسع و سدّ الفراغ نعود إليه - رضوان اللّه عليه - بما أصلحنا و نتذاكر معه في مجلس خاص، فربما رجع إلى رأينا في الفتوى و ربما أصرّ و استمرّ على رأيه.
و في السنة الثامنة و العشرين ]أي 1328ق[ توجهت إلى بغداد لطبع كتابى الدعوة الإسلامية الذي حُجز و جرى فيه ما جرى طلب مني تغمده اللّه برحمته أن أشرف على طبعها و كنا نطبع الكتابين في مطبعة »دار السلام« فطبع الأوّل و سلم الثاني و هى الطبعة الأولى من هذا الكتاب )العروة( ثم طبع بعدنا ثانياً في نفس تلك المطبعة سنة الثلاثين ] أي 1330ق[ و كم من الفرق الواضح بين الطبعتين في الصحة وغيرها.
أمّا تعاليقنا هذه عليه فقد كان الأخ المرحوم ]الشيخ أحمد[ قدّس اللّه سره، علّق بخطّه على هامش نسخته حواشي كثيرة من أول الكتاب إلى أوائل الزكاة و يظهر أنّها كانت بصورة مستعجلة لم يعد النظر فيها مع عظيم ما فيها من التحقيقات المبتكرة التي لم يسبقه إليها سابق، و قد أدرجنا في حواشينا هذه منها ما يوافق رأينا مع بعض الإيضاح و الإصلاح، و ما عدا تلك الحواشي فهو منّا، أمّا من الزكاة إلى آخر الوصية فليس فيها لغيرنا شي‌ء، و كنّا نقلنا إلى البياض من أول هذه السنة 1366 ه. مباحث التقليد و نحن في النجف إلى صلاة القضاء، ثم انحرفت صحتنا و اشتدت حرارة القيظ علينا فألزمنا الأطباء بالاصطياف خارج العراق، و اخترنا المكث في بليدة »كرند« القريبة من الحدود فأتممنا هذه التعاليق و الحواشي من حين ورودنا إليها و هو آخر شعبان من هذا العام، و منّ اللّه علينا بحسن الختام في هذا اليوم و هو السادس من شوال أوائل شهر آب الرومي في قصر الأمير صاحب المكارم الأمير احتشام حفظه اللّه و زاد في توفيقه.
و لم يكن معنا للمراجعة من الكتب إلاّ عدّة يسيرة و لكن جاء بعناية الحق مشحوناً بالحقائق العميقة و المباحث العالية، و ليس هو قاصراً على الفتوى فقط، بل و على الإشارة إلى القواعد و الأدلّة التى قد لاتوجد في شي‌ء من الكتب المبسوطة، فضلاً عن التعاليق و الحواشي، و من أراد الوقوف على حقيقة ذلك فليقابل هذه الحواشي بما علّقه أعلام هذا العصر من المراجع فيه و فيما قبله و حواشيهم المطبوعة على الكتاب أو مستقلة، حتى يتضح له الحال و يظهر الفرق لأهل التمييز، و المنّة و الفضل للّه عزّ شأنه و نسأله تعالى ألايضيّع أجر العلماء العاملين، و يجعل أعمالنا لوجهه الكريم، و ينفعنا بما قدمنا يوم لاينفع مال و لا بنون إلاّ من أتى اللّه بقلب سليم[3]
آن گونه كه گذشت، كتاب عروة الوثقى در سال 1328ق براى اولين بار با تصحيح و نظارت علاّ مة شيخ محمد حسين كاشف الغطاء در مطبعه دارالسلام بغداد، به زيور طبع آراسته شد. كاشف الغطاء نيز بر روى صفحه عنوان عروة الوثقى از سروده‌هاى خود - درباره كتاب عروة الوثقى و مؤلّف آن - درج كرده است:
فقيه بيت الوحي ما خاب في
فإن أهل البيت أدرى بما

***
كاظم أهل البيت بالعروة ال
و الناس في الأشياء قد تستوي
و الشرع بيت للهدى قائم
سيد حسن صدر در »تكملة أمل الآمل« در وصف عروة الوثقى مى‌نويسد:
... و أحسن مؤلفاته العروة الوثقى في الفروع، عملها لعمل مقلديه، و هي من أحسن كتب الفروع و المتون الفقهية[4]
نيز آيت اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى، در پايان كتاب »مصباح الهدى في شرح العروة الوثقى« مى‌نويسد:
... و له مؤلفات شائعة أشهرها هذا المؤلف الشريف )العروة الوثقى( الذى لم يسبقه سابق بمثله و لم يلحقه لاحق حتى الآن و لايعلم ما اللّه سبحانه صانع بعده[5]
در ذريعه6 از چهار شرح عروة الوثقى نام برده شده است: يكى به نظم از »مولى عبدالسميع ابن محمد على اليزدى«; ديگرى از »سيد على آل عطيفة الكاظمى« شاگرد شيخ محمد حسن آل ياسين; شرح سوم، از آية اللّه العظمى سيد محسن حكيم به نام مستمسك العروة الوثقى[7] و »چهارم« از مؤلفات مرتضى بن احمد خسروشاهى تبريزى متولد 1299 و صاحب كتاب اهداء الحقير، شرح مسائل اجتهاد و تقليد.
لازم به يادآورى است كه كتاب الحج العروة الوثقى مشتمل است بر مقدمه‌اى از »سيد محمد« فرزند سيد محمدكاظم يزدى، است. اين مقدمه مشتمل بر اسرار حج و آداب سفر و مستحبات و... حج است.
سيد محمد فرزند اوّل سيد يزدى و شخصى مهذب و وارسته و مجاز از طرف پدر و داراى اجازه اجتهاد و حلقه‌هاى درس خارج بود.
اين مقدمه در بيش از بيست صفحه وزيرى در ابتداى كتاب الحج در تمام چاپ‌هاى العروة الوثقى به چاپ مى‌رسد. در پايان اين مقدمه، در پاورقى و هامش كتاب به ثبت رسيده كه:
من أوّل كتاب الحج إلى هنا لنجله الأمجد الأوحد حضرة السيد محمد بأمر والده دام ظلهما و علا مجدهما.
همان‌طور كه ملاحظه كرديد، اين مقدمه كتاب الحج به امر سيد محمدكاظم يزدى)ره( توسط فرزندش تحرير شده و به كتاب العروة الوثقى ملحق شده است.
فهرست تعدادى از حواشى و تعليقات العروة الوثقى بر اساس حروف الفبا
1. اسّ البيان في تبيين العروة، محمدحسن احمدى فقيه )يزدى(.
2. إيضاح الحجّة في شرح العروة، محمّد مظفرى، 1405ق.
3. بحوث في شرح العروة الوثقى، 1 - 4، سيد محمدباقر صدر، قم، 1408ق.
4. تحرير العروة و نضر مسائلها، محمدحسن احمدى فقيه )يزدى(.
5. تحرير عروة الوثقى، ج 1، تقرير سيد ابوالقاسم موسوى خويى، تحرير قربانعلى محقق تركمانى، نجف، 1338ق.
6. تعليقات على العروة الوثقى، ناصر مكارم شيرازى، قم، 1402ق.
7. تعليقات على كتاب العروة الوثقى، سيد احمد موسوى خوانسارى، تهران، بى تا.
8 . تعليقة استدلالية على العروة الوثقى، آغا ضياء الدين عراقى، قم، چاپ دوم، 1410ق.
9. التعليقة على العروة الوثقى، سيد ابوالقاسم موسوى خويى، نجف، چاپ دوم، 1380ق )مشار عربى ستون 194).
10. تعليقة على العروة الوثقى، سيد عبدالهادى شيرازى، نجف، 1371ق )مشار عربى: 194).
11. تعليقة على العروة الوثقى، روح اللّه موسوى خمينى )امام خمينى(، قم، 1375ق.
12. تعليقة على العروة الوثقى، شيخ عبدالكريم حائرى، بى جا، 1353ق.
13. تعليقة على العروة الوثقى، محمد على اراكى، بى تا.
14. التنقيح في شرح عروة الوثقى 1 - 4، سيد ابوالقاسم موسوى خويى، تحرير ميرزا على تبريزى غروى، نجف، 1382 - 1378ق )چاپ دوم، 6 جلد(، )مشار عربى: 222).
15. الحاشية المعلقة على كتاب العروة الوثقى، ابوالحسن حسينى، 1390ق.
16. الحاشية على العروة، محمد شيرازى، 1410ق.
17. حاشية عروة الوثقى، سيد ابوالحسن موسوى اصفهانى، نجف، 1344ق.
18. حاشية عروة الوثقى، سيد حسين طباطبائى بروجردى، تهران، 1355ق )مشار عربى: 286).
19. حاشية عروة الوثقى، حاج آقا حسين طباطبايى قمى، نجف، 1356ق )مشار عربى: 287).
20. حاشية عروة الوثقى، سيد محسن طباطبايى حكيم نجفى، نجف، 1373ق )مشار عربى: 287).
21 . حاشية عروة الوثقى، سيد محمد فيروزآبادى يزدى، نجف، 1345ق )مشار عربى: 287).
22. حاشية عروة الوثقى، ميرزا محمدحسين بن عبدالرحيم نايينى غروى، نجف، 1346ق )مشار عربى: 287).
23. حاشية عروة الوثقى، شيخ محمدرضا آل ياسين كاظمى، نجف، بى تا )مشار عربى: 287).
24. حاشية عروة الوثقى، سيد محمدرضا گلپايگانى، قم، بى تا )مشار عربى: 287).
25. حاشية عروة الوثقى، سيد محمد بغدادى، نجف.
26. حاشية عروة الوثقى، سيد محمود حسينى شاهرودى، نجف، 1382ق )مشار عربى: 288).
27. حاشية عروة الوثقى، سيد عبداللّه موسوى شيرازى، نجف، 1376ق.
28. حاشية عروة الوثقى، شيخ عبداللّه مامقانى )الذريعة، ج 6، ص 149).
29. حاشية عروة الوثقى، حجّت كوه كمرى، سيد محمدتقى خوانسارى، جمال گلپايگانى، تهران، 1371ق، با عروة الوثقى )مشار عربى: 622).
30. حاشية عروة الوثقى، محمدحسين آل ياسين، بغداد، 1394ق.
31. حاشية عروة الوثقى، سيد ابراهيم حسينى اصطهباناتى )ميرزا آقا شيرازى(، نجف، 1345ق.
32. الدرة البيضاء في حاشية عروة الوثقى، سيد محمد بن زين العابدين نقوى رضوى خراسانى )فنايى(، اصفهان، 1343ق )مشار عربى: 358).
33. دليل العروة الوثقى، ج 1، شيخ حسين حلّى، تحرير حسن سعيد، نجف، 1379ق )مشار عربى: 367).
34. ذخيرة العقبى في شرح عروة الوثقى 1 - 2 شيخ على صافى گلپايگانى، قم، 1414ق.
35. سبيل الرشاد في شرح الاجارة من كتاب العروة الوثقى، حسين يوسف مكّى عاملى، 1394ق.
36. شرح العروة الوثقى، سيد صادق شيرازى، بيروت، بى تا.
37. شرح لم يتم على العروة الوثقى، سيد مهدى حسينى شيرازى حائرى، )اعيان الشيعه، ج 10، ص 146).
38. الشركة في الإسلام، شرح على عروة الوثقى، محمد على مدرّس يزدى، قم، 1414ق.
39. الصلاة من المحجّة العظمى في شرح عروة الوثقى، تقرير سيد عبدالاعلى موسوى سبزوارى، تقرير جمال الدين حسينى استرآبادى، نجف، بى تا.
40. عروة الوثقى )ترجمه قسمتى از نكاح و طلاق و غيره( ترجمه شيخ حسن مصطفوى، تهران، 1326ق، در خاتمه وسيله حاج آقا حسين بروجردى )فهرست كتابهاى مشار، 5 جلدى، ج 4511 3).
41. العمل الابقى في شرح العروة الوثقى 1 - 2، سيد على حسينى شبر، نجف، 1383ق، ج 1385 :2ق.
42. غاية القصوى في ترجمة عروة الوثقى 1 - 2، ترجمه شيخ عباس قمى و ابوالقاسم موسوى اصفهانى، تبريز، 1336ق، همراه با فتاوى سيد محمدكاظم طباطبايى )مشار فارسى، ج 3، ص 3610 - 3609).
43. الغاية القصوى لمن رام التمسّك بالعروة الوثقى 1 - 2، سيد شهاب الدين مرعشى نجفى، قم، 1391 - 1389ق.
44. غاية الوثقى )ترجمه عروة الوثقى(، شيخ عباس قمى و سيد ابوالقاسم موسوى اصفهانى، تصحيح محمّد رضا نائينى، بمبئى، 1339ق، ج 1، بغداد، 1328/30ق.
× حاشية غاية القصوى، شيخ عبدالكريم حائرى، تهران، 1349ق.
× حاشية غاية القصوى، شيخ عباس قمى، حاشيه سيد محمد فيروزآبادى حسينى يزدى، بمبئى، 1349ق، در هامش غاية القصوى )مشار فارسى: 1143).
× حاشية غاية القصوى، ميرزا جواد آقا ملكى، نسخه خطّى متعلّق به حاج آقا حسين خوانسارى )سيماى فرزانگان، ج 3، ص 506).
45. الفقه الارقى في شرح عروة الوثقى، شيخ عبدالكريم زنجانى، نجف، 1335ق.
46. كلمة التقوى في الحجّة على العروة الوثقى )مجموعه‌اى از حواشى اعاظم فقهاء(.
47. الفقه... و هو شرح استدلالى على العروة الوثقى لليزدي از سيد محمد شيرازى، بى تا.
48. مدارك العروة الدروس في فقه الشيعة، تقرير ابوالقاسم موسوى خويى، تحرير سيد مهدى خلخالى، نجف، 1378ق )مشار عربى: 821).
49. مدارك العروة، ج 3 - 1، شيخ على پناه اشتهاردى، قم، 1389 - 1378ق )مشار عربى: 821).
50. مدارك العروة 1 - 3، شيخ يوسف خراسانى حائرى بيارجمندى، نجف، 1318ق )مشار عربى: 821).
51. مدارك عروة الوثقى، شيخ محمدتقى بن شيخ يوسف فقيه عاملى، چند جلد )مكارم الآثار: ج 4، ص 1322).
52. المستمسك بالعروة الوثقى 14 - 1 شرح محسن طباطبايى حكيم، بيروت، بى‌تا.
53. مستند العروة الوثقى، 6 جلد، سيد ابوالقاسم موسوى خويى، قم، چاپ 1364ش )يك جلد به نام معتمد عروة الوثقى و يك جلد به نام مبانى عروة الوثقى است(.
54. مصباح الهدى في الشرح على العروة الوثقى، محمدتقى بن محمد آملى تهرانى، تهران، 1380 - 1377ق )مشار عربى: 855).
55. مصباح الهدى في شرح خلل صلاة على عروة الوثقى، سيد على علم الهدى شيرازى، تهران، 1363ق.
56. المعالم الزلفى في شرح العروة الوثقى، شيخ عبدالنبى نجفى عراقى، قم، 1380ق.
57. مقاليد الهدى في شرح العروة الوثقى، سيد عبدالرضا شهرستانى، نجف، 1395ق.
58. مناهج التقى 2 - 1 )شرح عروة الوثقى(، سيد محمدكاظم شريعتمدارى، قم، چاپ دوم، 1382 - 1380ق.
59. نهج الهدى في التعليق على العروة الوثقى، شيخ محمدتقى نجفى بروجردى، نجف، 1390ق.
60. هذه الحواشي )عروة الوثقى(، سيد عبداللّه شيرازى، 1376ق.
تعدادى از چاپ‌هاى العروة الوثقى
خانبابا مشار در كتاب مؤلفين كتب چاپى )فارسى و عربى( بيش از ده چاپ از كتاب العروة الوثقى را معرفى كرده است، كه در اين‌جا معرفى مى‌شود:
عروة الوثقى فيما تعمّ به البلوى )عربى(:
جلد اول، صيدا، 1330ق، سربى، وزيرى، 160 ص.
جلد دوم، صيدا، 1340ق، سربى، وزيرى، 104 36 56 44، و 198 ص.
جلد سوم، صيدا، 1344ق، سربى، وزيرى، 268 ص.
نجف، 1339ق، سربى، رقعى، 104 36 56 42 ص.
جلد سوم، نجف، 1340ق، سربى، رقعى، 198 ص.
جلد دوم، نجف، 1344ق، سربى، رقعى، 211 ص.
بغداد، 1328ق، سربى، وزيرى، 27 547 ص.
بغداد، 1330ق، سربى، وزيرى، چاپ دوم، 159 560 ص.
بمبئى، 1339ق، سنگى وزيرى، 692 ص.
طهران، 1371ق، سنگى، وزيرى، اسلاميه 800 ص، با حواشى حاج آقا حسين بروجردى، سيد محمد حجت، سيد عبدالهادى شيرازى، سيد محمدتقى خوانسارى، سيد جمال الدين گلپايگانى، ميرزا آقا اصطهباناتى.
طهران، 1373ق، سنگى وزيرى، اسلاميه، 746ص.
قم، 1369ق، سربى، وزيرى، 160 560 ص8
طهران، المكتبة العلمية الاسلامية، طبع 1364 3ش، 2 جلد، 904 صفحه، تعليقات لأشهر مراجع العصر.
قم، اسماعيليان، طبع 1406 2ق، 2 جلد، تعليق محمد امين زين الدين[9]
نسخه‌هاى خطى
1. كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى، ش 360 9359 برگ[10]
2. كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى، ضمن مجموعه ش 12449/7، كتاب الحواله، قرن 5 14 برگ[11]
3. كتابخانه ميبدى در مشهد مقدس، ش 361 85 برگ[12]
4. كتابخانه وزيرى يزد، ش 28 2950 برگ[13]

تتمه و ملحقات العروة الوثقى
كتاب ملحقات عروة الوثقى با دو جزء در يك مجلد به چاپ رسيد و ابواب فقهى اين ملحقات، عبارتند از: كتاب الربا، كتاب العدّة، كتاب الوكالة، كتاب الهبة، كتاب الوقف، كتاب القضاء; و اين ابواب فقهى در ملحقات عروة الوثقى هر كدام كتاب مستقل و استدلالى است، اما اصل عروة الوثقى مانند رساله عمليه است و بدون استدلال و اگر هم استدلالى باشد بسيار كم و گذرا به دليل آن اشاره شده است.
لازم به يادآورى است كه عنوان ملحقات العروة الوثقى، توسط ناشر انتخاب شده است، و الاّ نام اصلى آن، همان العروة الوثقى است كه شامل اكثر ابواب فقهى مى‌شود. از آن جايى كه ابتدا مسائل الطهارة و الصلاة و الصوم و الزكاة و الخمس و الحج و النكاح به چاپ رسيد، و سپس ساير ابواب فقهى به طبع رسيد، عنوان ملحقات العروة الوثقى بر آن نهادند، و خود سيد يزدى هم در وصيت‌نامه‌اش تصريح مى‌كند كه اين ابواب فقهى، باقيمانده و تتمه عروة الوثقى است.
شيخ محمدحسين كاشف الغطاء در كتاب عقود حياتى، به عنوان تتمات العروة ياد مى‌كند:
... و في ليلة الثامن و عشرين من رجب مقارن طلوع الفجر، انتقل إلى رحمة اللّه ]: أي سنة 1337ق[ و كان من جملة وصاياه: إعطاء الخبز للطلاب ثلاثة أشهر، و طبع تتمات العروة الوثقى، و إن زاد المال تطبع السؤال و الجواب، و إعطاء العبادات و الحج المقيدة في دفاتره، فأنجزنا بتوفيقه تعالى جميع ما أراد.

غاية القصوى در ترجمه العروة الوثقى
محدث بزرگوار مرحوم حاج شيخ عباس قمى)ره( نزديك به يكصد و ده اثر از خود به جا گذاشت كه بيش از نيمى از آن‌ها به فارسى و چهل و پنج اثر آن به عربى است.
خوشبختانه بيش‌تر آثار مهم ايشان تا زمان وفاتشان )به سال 1359ق/ 1319ش( به زيور طبع آراسته شد كه طبق گزارش مرحوم دوانى در مجلد يازدهم مفاخر اسلام، بيش از سى و سه عنوان از آثار محدث قمى در حيات ايشان به طبع رسيد، و نيز بعد از وفات محدث قمى)ره( تا كنون نيز بيش از پانزده اثر ديگر براى اولين بار به چاپ رسيده است كه اميد مى‌رود ساير آثار چاپ نشده نيز به چاپ برسد.
محدث قمى (1359 - 1294ق( يكى از علما و دانشمندان پر تأليف بود و در حالى كه آثارى براى محققان و خواص نوشت، توده مردم را نيز فراموش نكرد و با پيروى از ديگر بزرگان، پاسخ ارزنده‌اى به نياز فرهنگى جامعه داد. او با نوشتن وتأليف مفاتيح الجنان، ادعيه را به تمام خانه‌ها برد، و براى ارائه تاريخ صحيح كربلا كتاب نفس الهموم را به نگارش در آورد، شرح زندگانى چهارده معصوم)ع( مانند منتهى الآمال و كتب اخلاقى و حديثى را تأليف كرد و تمام اقشار جامعه را از فرهنگ غنى تشيع بهره‌مند نمود.
يكى از تأليفات او كتاب غاية القصوى، ترجمه كتاب عروة الوثقى است كه بسيارى از فروع فقهى را كه مردم به آن‌ها نياز دارند، دارد.
نويسنده در اين‌جا به معرفى اصل كتاب، زمان تأليف آن، و چاپ‌هاى متعدد آن و در پايان ترجمه بقيه كتاب غاية القصوى مى‌پردازد كه توسط آقا سيد ابوالقاسم موسوى اصفهانى تداوم يافته، معرفى خواهد شد.

غاية القصوى در ترجمه عروة الوثقى
كتاب »غاية القصوى« محدث قمى در زمان حيات سيد محمدكاظم طباطبائى يزدى)ره( نويسنده عروة الوثقى، ترجمه شده است. چون در مقدمه كتاب از صاحب عروة الوثقى با دعاى »ادام اللّه ظلّه العالى« ياد كرده است.
شيخ آقا بزرگ تهرانى غاية القصوى را چنين معرفى كرده است:
الغاية القصوى في ترجمة عروة الوثقى، اصله للسيد محمد كاظم الطباطبائى اليزدى، المتوفى 1338 ]صحيح 1337ق[ فى الفروع العملية. ترجمه أوائله و جملة من كتاب صلاته، للشيخ عباس بن محمدرضا القمى المتوفى 23 ذي الحجة 1359. و البقية من ترجمته للسيد ابوالقاسم الاصفهانى. طبع جميعه ببغداد 141339

مقدمه غاية القصوى
بسم اللّه الرحمن الرحيم و به ثقتى، الحمد للّه رب العالمين على آلائه و نعمائه و الصلاة و السلام على مُبلّغ احكامه و أشرف سفرائه محمد سيد المرسلين و خاتم انبيائه، و على آله المعصومين سيّما على سيد اوصيائه.
بعد چنين گويد اين فقير بى‌بضاعت عباس القمى ختم اللّه له بالحسنى و السعادة كه مدت‌ها بود در خاطر خطور مى‌كرد كه چقدر شايسته و لازم بود كه براى مكلفين فراهم شود يك رساله جامعه كه مشتمل باشد بر كثرت فروع و مهمات مسائل، و مُغنى باشد ايشان را در مقام حاجت از جمع آوردن اسفار و رسائل.
و اگرچه رساله‌هاى عمليه بسيار بود، لكن در بين آن‌ها نمى‌ديدم رساله‌اى را كه از هر جهت جامع و براى كافه مقلدين نافع باشد، مگر در اين ايام كه برخوردم به رساله شريفه »عروة الوثقى فيما تعم به البلوى« كه از قلم درربار حضرت حجة الاسلام و آية اللّه فى الانام، مبيّن الحلال و الحرام، و فقيه أهل البيت)ع(، سيدنا الأعظم و ملاذنا المعظم، ابوالمكارم، مولانا السيد محمدكاظم الطباطبائى )ادام اللّه ظلّه العالى( بيرون آمده است.
الحق همان كتاب است كه هميشه ديدار آن را متمنى و طالب، و زيارت مثل آن را شائق و راغب بودم، چه آن رساله‌اى است سهل التناول و مرغوب، در نهايت جودت تأليف و حسن اسلوب، جامع جميع رسائل و حاوى كافه مسائل، و كافل انواع فروع فقهيه، بل ناسخ رساله‌هاى عمليه15 - است - و لقد اجاد من قال فيها و فى مؤلفها:
فَقيهُ بَيت الوَحىِ ما خابَ في عروةً الوُثقى مَنِ اسْتَمْسَكا
فاِنَّ أهلَ البيتِ أدرى بِما فى البيتِ مِنْ أحكامِه مَدْركا16
و لكن چون آن كتاب شريف عربى بود و فارسى زبانان را از آن بهره نبود، به خاطرم رسيد كه آن را فارسى كنم تا نفعش عام و ذخيره اين مجرم كثير الآثام گردد. پس نصرت و توفيق خود را از حق تعالى خواستم و به نگارش ترجمه آن پرداختم، و ناميدم آن را به »الغاية القصوى فى ترجمة العروة الوثقى« و مرتب گردانيدم آن را بر يك مقدمه و پنج كتاب، و اللّه الموفق للصواب[17]
ناگفته نماند كه اين كتاب صرف ترجمه نيست و فروع ديگرى به قلم محدث قمى به آن افزوده شده است; و گاهى برخى مطالب نيز حذف شده است.
در پاورقى مى‌نويسد:
مخفى نماند كه در اين رساله شريفه، اقتصار بر صرف ترجمه نشده، بلكه برخى از فروع مهمه ديگر كه مخصوص ساير رسائل عمليه آن بزرگوار بود، مطابق فتوى و رأى مبارك به طرز مسائل به رمز ممتاز، در ذيل بعضى از فصول آن ملحق ساختم تا نفع آن اعم و فايده‌اش اتم باشد، چنانچه نادرى از فروع غير دائره كه مخصوص اهل علم و عربيت بود، صرف نظر از آن نموده، محول بر همان كتاب شريف داشتم[18]
يادآورى اين كه اين چهار سطر محدث قمى كه در پاورقى صفحه سه مقدمه غاية القصوى به چاپ رسيده، در چاپ سنگى تبريز داخل متن غاية القصوى، صفحه 3 )سطر چهارم تا ششم( شده و متن كتاب را نامفهوم كرده است.
ترجمه تمام كتاب العروة الوثقى بيش از نهصد صفحه وزيرى است و محدث قمى)ره( تقريباً يك سوم آن، تا باب مقارنات نماز را ترجمه كرده است. يعنى مقدمه كتاب عروة الوثقى كه شامل مباحث تقليد است و نيز اكثر كتاب طهارت و كتاب صلاة را تا باب چهارم در مسائل متعلق به ستر و ساتر را ترجمه كرده است; يعنى تا صفحه 267 چاپ سربى بغداد، تا صفحه 163 چاپ سنگى تبريز، و تا صفحه 344 چاپ سنگى هند.
بقيه ترجمه كه تقريباً دو سوم كتاب را شامل مى‌شود، توسط مرحوم آقا سيد ابوالقاسم اصفهانى ترجمه شده است. ايشان بيش‌تر رساله‌هاى عمليه مراجع نجف را به فارسى برگردانده است.
ترجمه محدث قمى، يك سوم عروة الوثقى را شامل مى‌شود و در باب »مقارنات نماز« خاتمه مى‌يابد; زيرا در اين باب در 302 صفحه در بين دو ابرو، مرحوم سيد ابوالقاسم اصفهانى مترجم ديگر كتاب مى‌نويسد:
ذرّه بى‌مقدار از فيض مقامات باطنيه و درجات عاليه معنويه كه مختص محرمان بارگاه مقدس كبريايى است، محرومم; ولى در اين موقع مناسب ديدم با اذن حضرت آيت اللّه سيد استاد مد ظله العالى به مقدار فهم قاصر خود چند سطرى از اسرار نماز كه از صاحب شريعت مقدسه رسيده و علماء اعلام ضبط نموده‌اند بنويسم....
پس از چهار صفحه كه درباره اسرار نماز مطالبى نوشته، مى‌نويسد:
اين است مختصرى از اسرار نماز كه از گلستان اخبار ائمه اطهار)ع( و كتب علماء اخيار رضوان اللّه عليهم گلچين كرده، نوشتم. شايد برادران دينى از آن منتفع و سبب نجات اين ذره بى‌مقدار نيز گردد.«
پس از اين، »باب هفتم افعال نماز« است.
از اين كه محدث قمى مى‌نويسد:
مرتب گردانيدم آن را بر يك مقدمه و پنج كتاب«، اين احتمال هست كه او و مرحوم سيد ابوالقاسم اصفهانى كتاب را بين خود تقسيم كرده باشند، و پنج كتاب آن را او، و بقيه را سيد به عهده گرفته بوده، ولى او از همان كتاب اول يعنى نماز پيش نرفته است.
شايد محدث قمى به واسطه بيمارى يا سفر به ايران يا جاى ديگر، يا به علت علاقه‌اش به تأليفات ديگر، توفيق نيافته كار را ادامه دهد; و به دستور مرحوم آيت اللّه يزدى مؤلف كتاب، مرحوم سيد ابوالقاسم اصفهانى به آن كار پرداخته، ومؤلف سفارش كرده كه چون كتاب ترجمه فارسى مى‌شود، خوب است او خود شمه‌اى راجع به اسرار نماز با استفاده كتب احاديث و اخبار بنگارد تا مقلدين فارسى‌زبان با بينش بهتر به مطالعه كتاب و اقامه نماز كه اصلى‌ترين فروع دين است، همت گمارند[19]

چاپ‌هاى غاية القصوى
شيخ آقا بزرگ تهرانى در ذريعه، ج 16، ص 14 مى‌نويسد: »الغاية القصوى... طبع جميعه ببغداد 1339ق« و نيز به تبع ايشان در تمام منابع - حتى مرحوم دوانى در مفاخر اسلام - سال 1339ق را براى اولين چاپ غاية القصوى برشمرده‌اند. در بعضى منابع نيز چاپ اول آن را به سال 1328ق در مطبعة دارالسلام بغداد معرفى كرده‌اند; كه هر دو تاريخ اشتباه است.
پيش‌تر گفتيم اولين چاپ غاية القصوى بايد بين سال‌هاى 1334ق تا 1336ق )كه چاپ سنگى تبريز بود( بوده باشد.

غاية القصوى چاپ هند 1339ق
غاية القصوى چاپ هند شامل 629 صفحه سنگى رحلى تقريباً، تمام ترجمه عروة الوثقى و تصحيحاتى را در بردارد كه بر روى چاپ سربى بغداد شده بود اين چاپ حواشى آيت اللّه سيد محمد حسينى فيروزآبادى يزدى تا پايان كتاب را در بر مى‌گيرد و در زمان حيات مرحوم فيروز آبادى به چاپ رسيده است. زيرا در تمام حواشى، جمله »دام ظلّه و مدّ ظلّه« را به دنبال دارد.
ترجمه محدث قمى تا باب چهارم در مسائل متعلق به ستر و ساتر كتاب صلاة است كه تا صفحه 344 چاپ هند است. بقيه ترجمه تا صفحه 629، به قلم آقا سيد ابوالقاسم موسوى اصفهانى است.

غاية القصوى چاپ 1336ق سنگى
يكى ديگر از چاپ‌هاى غاية القصوى چاپ سنگى رحلى است كه در 334 صفحه به سال 1336ق در تبريز به چاپ رسيده است. اين چاپ، طبع اول كتاب نيست. چون در صفحه عنوان تصريح مى‌كند كه چون نسخه‌هاى غاية القصوى »كم ياب و ناياب بود« اين كتاب را دوباره چاپ كرده‌اند.

افست انتشارات المكتبة المرتضوية - تهران
غاية القصوى چاپ سربى بغداد كه در قطع وزيرى بزرگ بود، توسط انتشارات المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، در ناصر خسرو تهران، در قطع وزيرى افست شد و با همان اغلاط چاپ سربى بغداد، تجديد چاپ گرديد.
چاپ تهران، انتشارات صبح پيروزى، سال 1381 و 1382ش
كتاب غاية القصوى به سال 1382 - 1381ش به كوشش على رضا اسداللهى فرد، حروفچينى جديد شد و در دو جلد )جلد اول در 448 صفحه به سال 1381ش، و جلد دوم آن در 444 صفحه به سال 1382ش( به چاپ رسيد.
تمام كتاب غاية القصوى به نام محدث قمى)ره( به ثبت رسيده است كه از بزرگ‌ترين اشتباهات اين چاپ به حساب مى‌آيد. با وجود آن كه مقدمه جلد دوم غاية القصوى )مقدمه‌اى كه در تمام چاپ‌ها توسط مترجم دوم يعنى آقا سيد ابوالقاسم موسوى اصفهانى نوشته شده( در چاپ اسداللهى فرد، در صفحه 147 جلد دوم غاية القصوى نيز به چاپ رسيده است. ايشان متوجه مترجم دوم نشده‌اند و با چاپ آن مقدمه، باز تمام ترجمه عروة الوثقى را از تأليفات محدث قمى برشمرده‌اند كه اين نيز يكى ديگر از عجايب اين چاپ غاية القصوى و نشانگر عدم مطالعه مقدمه كتاب است كه مقابله و تصحيح نيز انجام نشده است. اشكالات متعدد ديگرى در اين چاپ هست كه از آن صرف نظر مى‌كنيم.

ترجمه آقا سيد ابوالقاسم موسوى اصفهانى(ره)
چنان كه پيش‌تر اشاره شد، عروة الوثقى از اول كتاب عروه تا اوائل كتاب صلاة تا باب ستر و ساتر، توسط محدث قمى)ره( ترجمه شد و از آن جا تا پايان كتاب توسط آقا سيد ابوالقاسم موسوى اصفهانى ترجمه شده است. ايشان در ابتداى جلد دوم غاية القصوى مقدمه‌اى بدين گونه نوشته‌اند:
بسم اللّه الرحمن الرحيم، الحمد للّه و الصلاة على رسول اللّه وآله امناء اللّه، اقل اثم جانى ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه گويد كه جناب عالم ورع تقى آقاى حاجى شيخ عباس قمى دام تأييده سابقاً به ترجمه كتاب مستطاب عروة الوثقى شروع و از كتاب طهارت تا اواخر احكام اموات و قدرى از كتاب صلاة تا اول ستر و ساتر نوشتند، و تتمه كتاب طهارت و عمده صلاة و بقيه كتب آن در عهده تعويق ماند. اين ذره كم‌نام و اقل انام نظر به شدت احتياج عموم اهل ايمان و كافه شيعيان از اهالى ايران و ساير بلاد مسلمانان فارسى‌زبان كه نوعا مقلّد حضرت مستطاب آية اللّه الملك العلام حجة الاسلام آقاى علامه طباطبائى مد ظلّه العالى على رؤوس الأنام مى‌باشند، با عدم قابليت و قصور خود به اشاره آن بزرگوار با كمال تعجيل به تكميل ترجمه آن اقدام نمودم، و به سبب اشتمال آن بر قواعد فقهيه و اشارات به بعض نكات علميه با التزام به آن كه به قدر مقدور خصوصيتى از خصوصيات آن در ترجمه فروگذار و دقيقه‌اى از دقائق آن فوت نشود، با ملاحظه كمال اختصار به بيانى كه عوام نيز بتوانند از فوائد متضمنه آن بهره‌مند باشند، خالى از صعوبت نيست; زيرا به حكم وجدان، لسان در بيان معانى انشائيه مطلق العنان است. به خلاف ترجمه كتابى از لغتى به لغت ديگر با تقيّد به حفظ ترتيب و التزام به بيان تمام فروع مندرجه. پس هرگاه در تعبيرات آن قصورى شده، اميد است معذورم دارند. و اسئل اللّه تعالى أن يجعلها ذخيرتى ليوم لاينفع مال و لا بنون فإنّه أرحم الراحمين[20]
مترجم غير از ترجمه عروة الوثقى درباره اسرار نماز، حدود چهار صفحه مطلب به ترجمه كتاب افزوده است و در پايان باب ششم كه در مقارنات نماز است، مى‌نويسد:
مترجم ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه گويد، اگرچه اين ذره بى‌مقدار از فيض مقامات باطنيه و درجات عاليه معنويه كه مختص محرمان بارگاه قدس كبريايى است محرومم، ولى در اين موقع مناسب ديدم با اذن حضرت آية اللّه سيد استاد مدّ ظلّه العالى به مقدار فهم قاصر خود چند سطرى از اسرار نماز كه از صاحب شريعت مقدسه رسيده وعلماى اعلام ضبط نموده‌اند بنويسم: ]بعد از چهار صفحه مى‌نويسد[ اين است مختصرى از اسرار نماز كه از گلستان اخبار ائمه اطهار)ع( و كتب علماى اخيار رضوان اللّه عليهم گل چينى كرده، نوشتم; شايد برادران دينى از آن منتفع و سبب نجات اين ذره بى‌مقدار نيز گردد[21]

چند حاشيه بر غاية القصوى
به دليل كثرت فروعات كتاب العروة الوثقى، و نيز به دليل فارسى بودن كتاب غاية القصوى، و مبتلابه جامعه به رساله‌هاى عمليه فارسى، كتاب غاية القصوى مورد استقبال علما قرار گرفت. از اين رو عده‌اى از مراجع و علماى قرن چهاردهم - بعد از وفات سيد يزدى - بر آن حاشيه نوشته‌اند كه مشهورترين آنان عبارتند از:
1. حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى )م 1355ق(22;
2. حاج ميرزا جوادآقا ملكى تبريزى )م 1343ق(;
3. آقا ضياء الدين عراقى )م 1361ق(;
4. حاج سيد محمد فيروزآبادى يزدى )م 1345ق(;
5. حاج شيخ ابوالقاسم كبير قمى )م 1353ق(;
6. و ديگر علما و مراجع تقليد.
در اين جا به معرفى برخى از آن‌ها پرداخته مى‌شود:
الف( ميرزا جوادآقا ملكى تبريزى)قده(
ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى فرزند حاج ميرزا شفيع تبريزى )متوفاى 1343ق( عارفى فقيه و مجتهدى سالك و عالمى عامل كه با دو بال فقاهت و سلوك توانست به سوى ملكوت اعلى پرواز كند و در جرگه ملكوتيان و مناجاتيان قرار گيرد.
اشعار فارسى در نماز
از فتاواى مشهور ميرزا جواد آقا خواندن شعر به فارسى در قنوت و غيرقنوت است.
در غاية القصوى، ص 356، مسأله 3: »جايز است در قنوت دعا كردن به زبان فارسى و تركى و غير آن‌ها از لغات اگرچه وظيفه قنوت محقق نمى‌شود مگر به عربى.« ايشان در حاشيه نوشته‌اند: »اگرچه شعر فارسى باشد مثلاً در قنوت بگويد:
من بنده تو تو خداى منى من هم براى تو تو براى منى
نيز در غاية القصوى در ادامه همان مسأله 3 كه دارد: »و همچنين جايز است در غير قنوت از احوال نماز« ايشان حاشيه نوشته‌اند كه: اگرچه شعرهاى فارسى باشد مثلاً در سجده بگويد:
مالم به خاك روى مذلّت به اين اميد
شايد كه دوست را به ضراعت رضا كنم23
در آثار الحجة مرحوم رازى نوشته شده كه: »وى در قنوت نمازهاى نافله اين بيت عارف شيراز را از عمق جان زمزمه مى‌كرد:
زان پيشتر كه عالم فانى شود خراب24
ما را ز جام باده هستى خراب كن
نسخه‌هاى خطى حواشى غاية القصوى ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى
1. حواشى خطى ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى بر نسخه سنگى رحلى چاپ تبريز به سال 1336ق. اين حواشى خطى در كتابخانه شخصى آيت اللّه حاج شيخ رضا استادى )زيد عزه العالى( نگهدارى مى‌شود كه عكسى از آن نسخه خطى و سنگى توسط ايشان در اختيار حقير قرار گرفت. آقاى استادى ضمن كتاب‌شناسى تأليفات آية اللّه العظمى طباطبايى يزدى)ره( درباره اين حاشيه، اين توضيح را نوشته‌اند كه:
در زمان مؤلف ]سيد يزدى[ ترجمه به فارسى شده به نام غاية القصوى، و ترجمه هم مورد توجه اعلام فقاهت قرار گرفته و برخى آن را تحشيه كرده‌اند. از جمله حاشيه غاية القصوى از مرحوم حاج ميرزا جواد آقا ملكى در هامش نسخه چاپى سال 1336ق - در زمان حيات مرحوم سيد - به صورت دست‌نويس در مكتبه اين‌جانب موجود است[25]
2. حواشى خطى بر نسخه چاپ سربى بغداد در كتابخانه حضرت آيت اللّه حاج آقا حسين علوى خوانسارى)ره( در شهر خوانسار نگهدارى مى‌شود. عكس اين حواشى توسط فرزندشان جناب فاضل گرامى حضرت حجة الإسلام و المسلمين حاج آقا مرتضى علوى خوانسارى در اختيار اين جانب قرار گرفته است.
اين حواشى همراه با ساير حواشى علما بر غاية القصوى، با اصل غاية القصوى در دو جلد به زيور طبع آراسته خواهد شد. ان شاء اللّه.
ب( آيت اللّه سيد محمد فيروزآبادى و اولين حاشيه بر غاية القصوى
آقا سيد محمد فيروزآبادى يزدى نجفى (1345 - 1265ق( يكى از مراجع و مجتهدان بزرگ شيعه كه به حسن اخلاق و زهد و وقار شهرت داشت. بيش‌ترين بهره‌ها را از دو شخصيت معاصر خويش، يعنى سيد محمد كاظم يزدى )صاحب عروة الوثقى( و آخوند خراسانى )صاحب كفاية الأصول( برد. پس از سال‌ها تحقيق در حوزه نجف در علم فقه و اصول، صاحب نظر گرديد و پس از وفات سيد محمد كاظم يزدى يكى از مراجع وقت شد[26]
ايشان با تأليفاتى مانند ازاحة الشكوك في حكم لباس المشكوك، توانست جايگاه خويش را در بين بزرگان حوزه نجف به اثبات برساند. 27
به دليل اقامه نماز جماعت در صحن حضرت اميرالمؤمنين على)ع( در بين مردم نيز از جايگاه خاصى برخوردار بود و در كشور ايران و هند و... مقلدان بسيار داشت. از اين رو در پاسخ به كثرت مراجعات مردم فارسى‌زبان، اقدام به حواشى غاية القصوى در ترجمه عروة الوثقى كرد.
حاشيه غاية القصوى فيروزآبادى همراه با غاية القصوى در سال 1339 ق در بمبئى هند در 629 صفحه، چاپ سنگى )وزيرى بزرگ( شد.
ايشان در صفحه اول كتاب غاية القصوى مى‌نويسد:
عمل به كتاب غاية القصوى فتواى آيت اللّه طباطبائى ]سيد محمدكاظم يزدى)ره([ با ملاحظه حواشى احقر در آن صحيح و مجزى است. حرّره الأحقر محمد الحسينى الفيروزآبادى اليزدى عفى عنه[28]
نيز در ابتداى غاية القصوى )با حواشى فيروزآبادى( نوشته شده:
هو اللّه تعالى شأنه، غاية القصوى به امضاى حضرت مستطاب حجة الإسلام و المسلمين رئيس الملة و الدين، أفقه الفقهاء العصر في الشرع المبين، آية اللّه تعالى في العالمين، مبين الحلال و الحرام، ابوالمكارم سيّدنا و عمادنا السيد محمد الفيروزآبادى اليزدى متع اللّه المسلمين بطول بقائه، آمين يا رب العالمين[29]
اين حواشى فقط جلد اول غاية القصوى را شامل مى‌شود كه تا پايان كتاب اعتكاف است.
قابل توجه اين كه اين حواشى فارسى بر غاية القصوى، قبل از حواشى ايشان بر اصل عروة الوثقى است; چرا كه حواشى غاية القصوى قبل از سال 1339ق تأليف شد و در سال 1339ق در بمبئى هند به چاپ رسيد و حواشى ايشان بر اصل عروة الوثقى پس از اين تاريخ است.
مرحوم فيروزآبادى در سال 1342ق، سه سال بعد از چاپ حاشيه غاية القصوى، فهرستى از حواشى خود بر كتاب عروة الوثقى را در 98 صفحه به چاپ رساند. در صفحه عنوان اين حواشى نوشته شده است:
فهرست الحواشي التي علّقها علامة العلماء و المحققين، شمس الفقهاء و المجتهدين، فخر المتقدمين و المتأخرين، أنيس الملّة و الدين، آيت اللّه العظمى على العالمين... السيد محمد اليزدي الفيروزآبادي نور اللّه أبصارنا بنور... [30]
نيز:
فهرست الحواشى التى علقها سيدنا الأعظم و ملاذنا الأفخم مروّح الأحكام و مبين الحلال و الحرام... سيد محمد الفيروزآبادى اليزدى... على العروة الوثقى... طبعت فى المطبعة المباركة المرتضوية فى النجف الأشرف 1342.
مرحوم فيروزآبادى در ابتداى حواشى خود بر عروة الوثقى مى‌نويسد:
بسم اللّه الرحمن الرحيم. لا بأس بالعمل بالكتاب المستطاب الذى يبقى المسمى بعروة الوثقى مع ملاحظه الحواشى المندرجة فى الفهرست ان شاء اللّه تعالى، حرّره محمد الحسينى اليزدى الفيروزآبادى[31]
خوشبختانه آقا سيد ابوالقاسم موسوى اصفهانى، مترجم دوم عروه در تصحيح اين حواشى عروة الوثقى، همكارى داشته است. در پايان فهرست حواشى عروة الوثقى فيروزآبادى، صفحه 98 نوشته شده:
قد تمّ بحمد اللّه و حسن توفيقه فهرست الحواشى التى علقها... السيد محمد اليزدى الفيروزآبادى النجفى مد ظلاله المبارك على مفارق الأنام و... مع كمال الدقة فى التصحيح و المقابلة بيد الأقل أحمد بن شيخ محمدرضا القمى طاب ثراه، و قد طبع... من سنة 1342 الهجريه. و كان المصحح بمباشرة الأثم الجانى ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه.
آثار فيروزآبادى در كتاب‌هاى تراجم و شرح حال نگارى و... به تفصيل معرفى شده است و متأسفانه از حواشى بر غاية القصوى نامى برده نشده است. از حواشى بر اصل عروة الوثقى ياد شده است. مرحوم خان بابا مشار در تمام كتاب‌هاى خود، به دليل چاپ غاية القصوى و حواشى آن، به معرفى آن پرداخته است كه خالى از اشكال و نقد نيست.
مرحوم مشار كه در فهرست كتاب‌هاى چاپى فارسى، حاشيه غاية القصوى فيروزآبادى را معرفى كرده است، دچار چند اشتباه شده كه از ذكر آن صرف نظر مى‌كنيم.
فيروزآبادى حاشيه بر عروة الوثقى هم دارد كه در فهرست كتاب‌هاى چاپى عربى مشار، ص 287 چنين معرفى شده است: »حاشية عروة الوثقى، حاشية سيد محمد فيروزآبادى يزدى نجفى، نجف، 1345ق، سنگى وزيرى، 147 + 575 صفحه.«
مرحوم سيد محمد فيروزآبادى در سال 1345ق بدرود حيات كرده‌اند.
ج( دو نامه از آقا ضياء عراقى به آقاى مرعشى)ره(
آنچه در ادامه مى‌آيد، نكاتى است برگرفته از دو نامه آقا ضياءالدين عراقى به آيت اللّه مرعشى درباره تعليقه عربى آقا ضياء بر العروة الوثقى و حاشيه فارسى وى بر الغاية القصوى و برخى نكات ديگر.
حاشيه عروه آقا ضياء در سال 1346 به وسيله آقاى علامى در كرمانشاه چاپ شده است[32] آقا ضياء در نامه اوّل متذكر شده كه خبردار شده است كه آقاى مرعشى مى‌خواهند عروه را با حواشى سيد ابوالحسن اصفهانى و حواشى آقا ضياء چاپ كند; بنابراين از آقاى مرعشى درخواست كرده كه حاشيه فارسى بر الغاية القصوى را كه نزد شيخ حسن علامى كرمانشاهى است، به عربى برگردانده به جاى حاشيه عربى چاپ كند; چرا كه احتياطهاى اين حاشيه فارسى از حاشيه عربى كم‌تر است.
در نامه دوم كه آقا ضياء آن را در سال1359 نگاشته، يادآور شده كه دو سال پيش بر الغاية القصوى حاشيه زده است; ولى در نامه اول كه در سال 1355ق نوشته به نوشته شدن حاشيه بر الغاية القصوى تصريح مى‌كند. اين ظاهراً سهو القلمى است كه به جاى چهار، دو سال نوشته است.
نكته شايسته توجه در نامه دوم اين است كه آقا ضياء از نظرِ چهار سال پيش خود برگشته و از آقاى مرعشى مى‌خواهد كه حواشى سيد ابوالحسن اصفهانى را به فارسى برگرداند و با حاشيه فارسى‌اش بر الغاية القصوى چاپ كند; تا فارسى‌زبانان از آن استفاده برند.
آقا ضياء در اين نامه به چاپ حاشيه خود بر منتخب سيد در شيراز اشاره مى‌كند. ظاهراً منظور وى از منتخب، همان منتخب الرسائل سيد يزدى است كه رساله فارسى سيد بوده و سيد ابوالقاسم اصفهانى آن را از فتاواى سيد گرد آورده است[33]
نامه اول
قم 21 ذى الحجه سنه 1355ق
خدمت جناب مستطاب عمدة الفضلاء الفخام ركن الاسلام آقاى آميرزا شهاب الدين المشتهر بالنجفى دامت بركاته
باسمه تعالى شأنه
به عرض عالى مى‌رساند إن شاء اللّه وجود شريف خالى از كلال و خاطر مُنيف محفوظ از ملال باشد. رجاء واثق آن كه مدام مؤيّد و منصور از ناحيه مقدسه امام عصر )عجل اللّه فرجه( باشيد.
چندى قبل مرقومه از سركار رسيد و امر به ارسال رساله فرموديد. به آقاى اخوى تكليف كردم، عذر آورد; من هم ديگر دنبال نكردم. اين هفته از آقاى علامى كرمانشاهى خطى رسيد كه چند عدد رساله حاشيه عروه ارسال محضر محترم نموده، از ايشان متشكر... شدم ولى گمان ندارم مصرف اين مقدار قم باشد. اگر مصلحت بدانيد قدرى به طهران به توسط رفيقى اگر داريد ارسال و اگر آقاى آقا شيخ محمد على عراقى كه از منسوبين من است با شما در اين بابت هم عقيده باشد، بد نيست كه به توسط ايشان هم چند نسخه به عراق بفرستند.
به هر حال مطلب اهم از اين آن كه، سابقاً مرقوم شد كه بناست عروه چاپ شود مشتملاً بر حواشى آيت اللّه اصفهانى و حواشى احقر. در اين صورت خيلى ميل دارم كه حواشى غاية القصوى كه ترجمه عروه است به فارسى، عربى شود و در حاشيه عروه جديده چاپ شود چون كه اين حاشيه جديد نو است و خيلى زحمت جديد... كشيدم و اشكال و احتياطش از حاشيه فعليه عروه كم‌تر است و شايد هم كه أدقّ نظراً باشد و اين غاية القصوى محشّى به خط من در كرمانشاه خدمت آقاى علامى است. عين اين خط را اگر بفرستيد كرمانشاه ايشان امانيه ارسال مى‌فرمايند و زحمت اين كار در عهده سركار است كه به تدريج چاپخانه مى‌نويسند. سركار هم به تدريج حاشيه را عربى مى‌فرماييد و ملحق مى‌كنيد و تفصيل )كذا( من خيلى انفع از اين حاشيه است چون اشكال و احتياطش كم‌تر است. نوشتم به آقاى علامى كه اين حاشيه را مستقلاً چاپ كنند. مرقوم داشتند كه چون نسخه غاية القصوى كم است اين حاشيه بى‌فايده خواهد شد حالا ديگر آنچه به نظر سركار مى‌آيد، اولى است. هر چه آن خسرو كند، شيرين بود.
خدمت حجج اسلامى الصفوة خاصه آقاى آقا شيخ محمد على عراقى ابلاغ سلام مخصوص متصدعم. الاحقر ضياءالدين العراقى.
خط آيت الله مرعشى در حاشيه نامه
صورة ما كتبه سلطان اقليم التحقيق و ملك عرشية الافادة فخر المدقّقين مدرّس الاسلام ويتيمة الدهر، مربّى أهل الفضل الذي اليه ينتهى سلسلة أفاضل في هذا العصر، آية اللّه في الأنام شيخنا و استادنا و مولانا الشيخ آقا ضياءالدين العراقي )متّع اللّه المسلمين ببقاءه و جزاه عنّي خيراً(.
نامه دوم
قم پنجم جمادى الآخرة سنه 1359ق
محضر شريف جناب مستطاب عمدة العلماء الاعلام و افتخار الفضلاء العظام حضرت شريعت‌مدار كهف الاسلام حجة الانام آقاى آقا سيد شهاب الدين معروف به آقا نجفى، مشرّف.
باسمه تعالى شأنه
به عرض عالى مى‌رساند ان شاء اللّه وجود شريف را ملالى نيست. مدام تحت لواء حجت عصر )عجل اللّه فرجه( مظفر و منصور باشيد. مرقومه شريفه واصل، از بشارت... صحيفه سركار متشكر و از بذل لطف و ملاحظه كردن سركار بى‌اندازه شاكرم و بر حسب نظر به آن يك حاشيه عروة الوثقى از حاجى شيخ حسن علامى كرمانشاهى براى چاپ زدن مؤمن از كرمانشاه مى‌طلبد; ولى عرضى كه هست اين كه جديداً غاية القصواى سيد مرحوم آيت اللّه يزدى را در دو سال قبل حاشيه كردم و فرستادم كرمانشاه پيش حاجى شيخ حسن علامى اصفهانى. اگر بشود كه آن غاية القصوى چاپ بخورد و حواشى آيت اللّه اصفهانى كه بر عروة الوثقى دارند، فارسى كنند و به غاية القصوى ملحق كنند، خيلى براى ايران و عجم انفع خواهد بود. و اگر بنا شد همين خط من را براى حجة الاسلام حاجى شيخ حسن علامى مى‌فرستيد و خودتان خطى به ايشان بنويسيد. ايشان ان شاء اللّه غاية القصوى را مى‌فرستند به قم و واداريد مؤمن همين كتاب را چاپ زند، به جهاتى بهتر است. و اگر هم وجهش را بفرستيد پيش خود حاجى شيخ حسن كه در كرمانشاه حواشى سيد را ملحق كنيد و چاپ زنيد، شايد اولى است. و من را هم نسبت به ايشان مسبوق كنيد تا از نجف سفارش به ايشان بنويسم. حالا هر چه به نظر سركار آمد، مختاريد. هر چه را خسرو كند شيرين بود.
و حاشيه فارسى بر رساله منتخب سيد داشتم قريب هفتصد صفحه سابقاً خواستيد و فرستادم ندانستم چه شد و چه كرديد. ديگر رساله فارسى ندارم. فحص كنيد گمان مى‌كنم قم پيدا شود و طهران و عراق هم مى‌دانم هست. عجالتاً به گنجه گشتم پيدا نكردم كه ارسال خدمت شود و در شيراز هم رساله فارسى خيلى دارم پيش سيد جعفر پسر مرحوم آقا سيد طاهر شوشترى طهرانى شيرازى. بنويسيد به آن آقاى شيرازى رفيق خودتان، خواهد فرستاد و من هم مى‌سپارم كه بفرستند چون يك رساله از من در شيراز چاپ شده و عمده نسخه‌هايش پيش همين خانواده مرحوم آسيد طاهر است كه فعلاً آسيد جعفر پسر ايشان است در شيراز.
زمانه عزتت مستدام
الاحقر ضياءالدين العراقى. مجدداً عرض مى‌كنم اگر بنا شد غاية القصوى چاپ شود، مرقوم داريد به الحاج شيخ حسن سفارش بنويسم. ضياءالدين[34]

منابع و مآخذ
1. العروة الوثقى، آيةا... سيدمحمدكاظم طباطبائى يزدى)ره(
2. الذريعة، شيخ آقابزرگ تهرانى، چاپ دارالأضواء، بيروت.
3. تكملة أمل الآمل، سيدحسن صدر.
4. مصباح الهدى فى شرح العروة الوثقى. شيخ محمدتقلى آملى.
5. مؤلفين كتب چاپى )فارسى و عربى(، خانبابا مشار، 6جلد.
6. معجم المطبوعات العربية فى ايران. عبدالجبار الرفاعى. وزارت ارشاد.
7. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه آيةا... مرعشى نجفى )ره(، سيداحمد اشكورى و ديگران، بيش از چهل جلد.
8. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه شخصى ميبدى، سيداحمد حسينى اشكورى، 1384ش، مجمع ذخائر اسلامى.
9. فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه وزيرى يزد، محمد شيروانى، 1350ش، تهران، 5جلد.
10. فهرست دنا=فهرستواره دستنوشت‌هاى ايران، به كوشش مصطفى درايتى، 1389ش، كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراى اسلامى، تهران، 12 جلد.
11. غاية الفصوى در ترجمه العروة الوثقى، حاج شيخ عباس قمى )ره(.
12. مفاخر اسلام، على دوانى، 2 جلد، مربوط به حاج شيخ عباس قمى.
13. آثار الحجة، محمدشريف رازى.
14. المحقق الطباطبائى فى ذكراه السنة الأولى.

× عضو هيأت علمى پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى و مؤسسه كتاب‌شناسى شيعه.
1. غاية القصوى در ترجمه العروة الوثقى، ج 1، ص 2، چاپ المكتبة المرتضوية.
2. ذريعه، ج 15، ص 252.
3. در پايان كتاب تعليقه العروة الوثقى نوشته شده: »كتبه محمد على التبريزى الغروي في شهر ربيع الأول سنة 1367 ق. «
4. تكملة أمل الآمل.
5. مصباح الهدى في شرح العروة الوثقى، ج 1.
6. الذريعة، ج 13، ص 369 و 370.
7. در ذريعة، ج 21، ص 14 نيز معرفى شده است: »مستمسك العروة شرح مبسوط له في عدة مجلدات... السيد الفقيه محسن بن السيد مهدى الحكيم الطباطبائى النجفى. المولود 1306 و استوفى في هذه العام 1390. »
8. مؤلفين كتب چاپى )فارسى و عربى(، ج 5، ص 29 و 30.
9. معجم المطبوعات العربية في إيران، ص 524 و 525.
10. فهرست مرعشى، ج 24، ص 149 فهرست دنا، ج 7، ص 482.
11. فهرست مرعشى، ج 31، ص 445.
12. فهرست كتابخانه شخصى ميبدى، ج 1، ص 87; فهرست دنا، ج 7، ص 482.
13. فهرست وزيرى يزد، ج 4، ص 1483; فهرست دنا، ج 7، ص 482.
14. ذريعه، ج 16، ص 14 و 15.
15. عروة الوثقى هرچند رساله عمليه و فروع فقهيه مورد عمل مكلفين است، ولى خالى از استدلال هم نيست و تا كنون ده‌ها بار توسط بزرگان فقها شرح شده يا حاشيه بر آن نوشته‌اند. )مرحوم دوانى(.
16. يعنى: او فقيه خاندان وحى است )آقا سيد كاظم يزدى( و هر كس به ريسمان محكم الهى )عروة الوثقى( چنگ بزند نوميد نمى‌گردد، زيرا أهل خانه از ديگران بهتر از مدارك احكام خانه آگاهى دارند. )مرحوم دوانى(.
17. مقدمه چاپ‌هاى غاية القصوى، ص 2 و 3.
18. مقدمه غاية القصوى، ص 3، پاورقى.
19. مفاخر اسلام، ج 11، ص 528 - 526.
20. غاية القصوى، ج 2، ص 2.
21. غاية القصوى، ج 1، ص 306 - 302 )چاپ سربى(.
22. حاشيه حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى)ره( به سال 1309/1349ش در مطبعه سعادت و اخوان كتابچى در تهران، چاپ سنگى شده است. نيز حاشيه ايشان همراه با وسيلة النجاة مطابق با فتواى سيد محمد حسينى تبريزى كوه كمرى )حجت( به سال 1325 در 238 صفحه، به صورت سربى ضميمه كتاب، در قم به چاپ رسيده است.
23. حاشيه خطى ميرزا جواد آقا بر غاية القصوى، ص 356 )چاپ سربى بغداد(.
24. آثار الحجة، ج 1، ص 29.
25. المحقق الطباطبائى في ذكراه السنة الأولى، ج 3، ص 1312. كتاب‌شناسى تأليفات آيت اللّه العظمى طباطبايى يزدى، رضا استادى.
26. جهت شرح حال ايشان رجوع كنيد به: احسن الوديعة، ج 2، ص 97; علماء معاصرين، ص 137; معارف الرجال، ج 2، ص 388; مكارم الآثار، ج 6، ص 2098; ريحانة الأدب، ج 4، ص 2364; نجوم السماء، ج 2، ص 282; و معجم رجال الفكر و الأدب في النجف، ج 2، ص 955.
27. لازم به ذكر اين كه فرزند ايشان سيد مرتضى فيروزآبادى (1410 - 1329ق( از پدرشان سيد محمد فيروزآبادى در بين حوزويان مشهورترند; چون با تأليف كتاب‌هايى مانند عناية الأصول في شرح كفاية الأصول و كتاب فضائل الخمسة من الصحاح السته و تجديد چاپ اين دو كتاب، گوى سبقت را از پدر ربوده‌اند.
28. غاية القصوى، ص 2 )چاپ هند 1329ق با حواشى فيروزآبادى(.
29. غاية القصوى، ص 2، )با حواشى فيروزآبادى، چاپ هند، 1339ق(.
30. فهرست حواشى بر عروة الوثقى، چاپ 1342ق، صفحه عنوان.
31. فهرست حواشى بر عروة الوثقى، ص 2.
32. آيت اللّه ميرزا على غروى از شاگردان آقا ضياء مى‌گويد: مرحوم آقا ضياء با اين كه شاگرد مرحوم آخوند بوده و هم‌دوره آقا سيد ابوالحسن ولى راضى نشد در نجف رساله‌اش را چاپ كنند. شاگرد وى مرحوم آيت الله آقا شيخ حسن علامى در باختران رساله آقا ضياء را چاپ كرده بود. شمس الفقهاء، ص142 به نقل از بقية السلف، ص 57. نيز در شمس الفقهاء در شمارش آثار آقا ضياء آمده است: حاشيه عروة الوثقى كه تماماً در نجف به چاپ رسيده است و حاشيه عروة الوثقى در ايران نيز با تعليقات سيد ابوالحسن اصفهانى و سيد آقا حسين قمى و حاج آقا حسين بروجردى به چاپ رسيده است. شمس الفقهاء.
33. الذريعه، ج 22، ص 405.
34. لازم به ذكر است كه در ارتباط با دو نامه از آقا ضياء عراقى و حاشيه ايشان بر غاية القصوى، از يادداشت‌هاى دوست عزيزمان آقاى محمود ملكى استفاده شده كه مأجور خواهند بود.