فهرست موضوعى نسخههاى خطّى عربى ايران
حجتى سيد محمد باقر
كتابشناسى و فهرست نگارى، در مجموعه آثار مدوّن فرهنگ اسلامى، از پيشينه بسيار كهنى برخوردار است. عالمان بسيارى، آثار پيشينيان را به انگيزههاى گوناگون فهرست مىكردند و در مجموعههايى به نسلها و عصرهاى بعد از خود مىسپردند، كتاب گرانسنگ الفهرست تأليف محمد بن اسحاق، مشهور به ابن نديم (ف 385)، كه مؤلف آن را به سال 377 سامان داده، يكى از جلوههاى والاى اين تلاش و از نخستين كتابشناسيهاى جهان اسلام است كه به شيوه توصيفى تنظيم شده است، شيوهاى كه هنوز تازگى و اهميت خود را حفظ كرده است. كتاب الفهرست اثر گرانقدر شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسى (ف 460) نيز از كهنترين آثارى است كه در اين زمينه بر جاى مانده است. از آنچه مرحوم شيخ الطائفه در مقدمه اين كتاب آورده است به روشنى پيداست كه فهرست نگارى و تدوين آثارى در ثبت و ضبط كتابها و چگونگى آنها، در ميان قدماى از محدثان و مؤلفان نيز معمول بوده است. در سدههاى بعد نيز اين تلاشها ادامه يافت. چنانكه على بن طاووس الحسنى معروف به «سيد بن طاووس» (ف 644)، كتاب الأبانه عمّا فى الخزانة را نگاشت و كتابهاى كتابخانه شخصى خود را فهرست كرد. و مورّخ شهيد، أبوالحسن على بن أنجب بغدادى (ف 674)، كتابهاى اخبار المصنّفين و اسماء المصنّفات را نگاشت، و در همين راستا، كشف الحجب و الأستار عن احوال الكتب و الأسفار، از علاّمه سيد اعجاز حسين، و مرآت الكتب مرحوم ميرزا على ثقه الاسلام، كه اينك سه جلد از آن نشر يافته است، و كشف الأستار عن وجه الكتب و الاسفار از مرحوم آيةاللَّه سيد احمد حسينى خوانسارى، كه يك جلد آن منتشر شده است، ياد كردنى است. فهرست كتابهاى چاپى عربى و فارسى، خان بابا مشار، و اثر گرانقدر و كم نظير علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى به نام الذريعه الى تصانيف الشيعة هم از آخرين آثارى است كه در اين زمينه تأليف شده است. بر اين مجموعه بايد مجموعههاى گرانقدر و بزرگ فهرست نسخههاى خطّى را افزود كه در اين سالهاى اخير بسيار گسترده گشته است، و ايران عزيز و دانشمندان آن در اين زمينه نيز گوى سبقت را ربودهاند و بر اساس اظهار نظر متخصّصان فن و آگاهان از فهرستهاى دنيا، ايران بيشترين فهرستها را دارد! وجود فهرستهاى گسترده و نسخههاى خطى فراوان در ايران، و عدم آگاهى محققان و پژوهشيان جهان علم و تحقيق از اين مجموعههاى سودمند و كارآمد از يكسوى، و توجه به دشوارى دست يافتن به نسخههاى موضوعات علوم اسلامى در ميان انبوه فهرستهاى منتشر شده از سوى ديگر، محقق فرزانه و دانشمند سختكوش، جناب حجةالاسلام والمسلمين دكتر سيد محمد باقر حجتى را بر آن داشته است كه به فهرست كردن نسخههاى موضوعات علوم اسلامى بر اساس فهرستهاى موجود همت ورزد. حوزه پژوهش و تحقيق فهرستهاى موجود كتابخانههاى ايران است و زمينه تحقيق گردآورى نسخههاى عربى آن. وى در ضمن گفتگويى، در بيان انگيزههاى خود در گردآورى اين مجموعه اظهار داشتهاند: «زمانى فهرستى در ايران تدوين شد با عنوان نسخههاى خطى فارسى ايران و شش جلد آن نشر يافت. من كه آن روزها در كار نگارش فهرست برخى از كتابخانهها بودم، يكى از دوستان به من پيشنهاد كرد كه فهرست نسخههاى عربى ايران را تهيّه كنم. پس از اين پيشنهاد در سال 1348. در كنگره هزاره شيخ طوسى - عليه الرّحمة - شركت كردم، كسى آمارى داد از منابع پژوهش غربيها، كه الآن رقم دقيق آن يادم نيست، ولى نشانگر آن بود كه قريب به اتّفاق آن مصادر از منابع اهل سنّت بود، و اين يعنى اسلام را از عينك آنها ديدن. افزون بر اينها، محققى آلمانى كه آنجا دعوت بود ضمن سخنرانى و گلايه از نبودن منبعى براى شناسايى آثار شيعه و بويژه شيخ طوسى، مىگفت كه آنچه من به فهرستهاى راهنما دسترسى داشتم، راهنماييهاى آثار دانشمندان اهل سنّت بود و از اينكه نتوانسته بودآثار شيخ را شناسايى كند و درباره او به تفصيل مطالعه كند، اظهار تأسف مىكرد. اينها و جز اينها مواردى بود كه مرا در اجراى پيشنهاد آن دوست مصمّم ساخت، و لذا كار را بر اساس فهرستهاى موجود از سالها پيش شروع كردم.» *42* ويژگيهاى اين فهرست به قرار ذيل است: 1- چنانكه اشاره شد، محدود به ياد كردن نسخههاى عربى است. البته ممكن است نسخههايى كه به طور مستقيم رؤيت نشده و بر اساس نام آن و آغاز و انجامش عربى تلقّى شده باشد، متنى فارسى باشد، ولى اين موارد بسيار اندك است. 2- مبناى پژوهش و كاوش، فهرستهاى موجود كتابخانههاى بزرگ و عمومى است، از اين روى نسخههاى مجموعههاى شخصى در اين فهرست ياد نشده است. 3- كليه نسخههاى كتاب يكجا گرد آمده و بر اساس تاريخ نگارش - تا آنجا كه امكان دست يافتن به تاريخ آن بوده - تنظيم شده است. نسخههايى كه تاريخ نگارش آنها بهيچ عنوان شناخته نشده، پس از اين ترتيب آمده است. 4- فهرست مزبور بر اساس موضوعات تنظيم شده است. از اين روى از نسخههاى مربوط به قرآن آغاز شده و در اين زمينه نيز ابتدا از نسخههاى مربوط به قرائت فهرست شده است، سپس علوم قرآن و آنگاه تفسير قرآن آمده است. 5- نام كتابها بر اساس حروف الفبا تنظيم شده و در ياد كرد كتابها افزون بر نسخهشناسى آن، نام مؤلف عصر وى و اشارهاى به نقاط مهم زندگانى مؤلف آمده است. به ضميمه كتابشناسى گوياى كتابها بر اساس بررسى مستقيم آن و يا با استناد به منابع و مصادر موجود، و نيز ياد كرد تاريخ تأليف كتاب در صورت امكان. 6- يكى از كاستيهاى قابل توجه فهرستها بسنده كردن به سطورى اندك از آغاز و انجام كتابهاست، و از آن جهت كه غالباً آغاز و انجام كتابها با خطبهها و سپاسگويهاى همگون مىآغازد و مىفرجامد، غالب محققان در شناسايى نسخهها در مىماند، اين مشكل و موارد بسيار آن براى كسانى كه بارهاى بار به فهرستها مراجعه كردهاند روشن است، از اينروى آغاز و انجام نسخهها حتى الامكان به تفصيل آمده است. تا در شناسايى دقيق نسخهها سودمند باشد. 7- در انتسابها دقت كافى به عمل مىآيد تا كتابى به غير مؤلف آن نسبت داده نشود، و يا مؤلفانى كه نامهاى همگون دارند و غالباً احتمال اشتباه مىرود، آثارشان جابجا نسبت داده نشود. 8- دامنه پژوهش و تحقيق مشتمل بر كليه جريانهاى فكرى حوزه فرهنگ اسلامى است. يعنى تمام نسخههاى عربى از كليه مذاهب و فرق اسلامى فهرست شده است. 9- در مقدمه هر كدام از موضوعات، تاريخ تطوّر آن به اجمال آمده است، باشد كه خوانندگان و محققان افزون بر آنچه كه از رده بندى زمانى نسخههاى كتابها در اين زمينه بهره خواهند گرفت، اطلاعات و آگاهيهايى در اين زمينه بيابند و با مراجعه به متن كتاب و نقد و ارزيابى كتابها، اطلاعات خود راتكميل كنند. اينك جلد اوّل اين مجموعه كه درباره قرائت است، تنظيم نهايى شده و در حال چاپ و نشر است. مؤلف محقق و سختكوش آن در مقدمه كتاب از آغاز تدوين آثار مربوط به قرائت و تاريخ و تطوّر آن و نيز مسائل مربوط به قرائت سخن گفتهاند. و آنگاه نسخههاى كتابهاى مربوط به آن را فهرست كردهاند. كتاب حاضر به فارسى نگاشته شده است و همزمان به عربى و فرانسه و در پى آن به زبان انگليسى نيز ترجمه خواهد شد. كار نشر و چاپ آن را مركز اسناد و مدارك وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى به عهده دارد، و اميد است با همت بيشتر و به وجودآوردن امكانات فزونتر و دستياران بيشتر براى جناب مؤلف، در نشر آن تسريع ورزند. با توضيحاتى كه آورديم، به روشنى پيداست كه اين اثر گرانقدر كه به گفته برخى از متخصّصان فن از دقيقترين فهرستهايى است كه تدوين و نشر مىيابد، افزون بر فراهم آوردن مواد خام تحقيق و پژوهش تاريخ علوم اسلامى و تطور آن، خود نيز مستقلاً اثرى در اين راستا به شمار مىآيد. ما توفيق مؤلف و محقق محترم آن جناب دكتر سيد محمد باقر حجّتى را از خداوند خواستاريم و اميدواريم، تدوين نهايى فيشهايى كه سالهاست ايشان به جمع آورى آن همت گماشتهاند ديرى نپايد و به زودى اين مجموعه گرانقدر در پيش ديد محققان قرار گيرد.
پانوشتها: 1- آنچه ياد شد اندكى است از آثارى كه در زمينه كتابشناسى و فهرستنگاى سامان يافته است. در اين زمينه مجموعههايى كه به صورت موضوعى به كتابشناسى و فهرست نگارى اختصاص يافتهاند نيز، مانند معجم ما اَلف عن رسول اللَّه از صلاح الدين المنجّد، كتابنامه حضرت محمد از مهرى دالائى، كتابشناسى منتخب فلاسفه اسلامى، و... ياد كردنى است - براى آگاهى بيشتر نگاه كنيد به: الذريعه، ج 16، ص 374 - 400، كه ضمن ياد كرد فهرستى، از اين گونه آثار نيز ياد كرده است - فهرست نسخههاى خطّى دانشگاه تهران، ج 3 مقدمه. نگرشى جامع بر جهان كتابشناسيهاى ايران؛ غلامحسين نسبيحى. كتابشناسى كتابشناسيها، مركز اسناد و مدارك علمى. فهارس المخطوطات العربيه فى العالم، كوركيس عواد. تاريخ نگارشهاى عربى، ج 1 (كتابخانهها و مجموعههاى نسخههاى خطّى عربى در جهان) فوأد سرگين، ترجمه چنگيز پهلوان. مجله حوزه، شماره 30، ص 165، مقاله شرح حال نگارى در شيعه و پانوشتهاى آن، مقدمه كشف الاستار عن وجه الكتب و الاسفار، مرحوم آيةاللَّه سيد احمد حسينى خوانسارى.