جلسه چهارم

«حق» و مفاهيم مختلف آن (4)

1. مغالطه اشتراك لفظى

بر اساس وعده‌اى كه داده بوديم قرار شد قبل از آن كه وارد بحث حقوق از ديدگاه اسلام شويم، اصطلاحات و مفاهيم مختلف واژه «حق» در قرآن را بررسى كنيم تا در طول مباحثى كه در آينده خواهيم داشت از ناحيه اشتراك لفظى اين واژه دچار خلط بحث و مغالطه نشويم. اين مطلب هنگامى اهميت بيشترى مى‌يابد كه توجه كنيم يكى از مغالطه‌هاى معمول و رايجى كه كج‌انديشان و شياطين فكرى و فرهنگى استفاده مى‌كنند، مغالطه اشتراك لفظى است؛ يعنى لفظى را كه دو يا چند معنا دارد به كار مى‌برند و مخاطب تصور مى‌كند يك معناى خاص مورد نظر آنهاست در حالى كه آنان معناى ديگرى را اراده كرده‌اند و آثار و احكامى كه مربوط به يك معناست براى معناى ديگر آن اثبات مى‌كنند. اين نوع مغالطه از ديرباز بين شياطين جنّ و انس وجود داشته و امروزه هم بازار گرمى دارد. به همين سبب، روش معمول ما هم در هر بحثى اين است كه ابتدا مفهوم يا مفاهيم موضوع بحث را كاملا روشن كنيم و معانى و كاربردهاى مختلف آن را برشماريم و تفاوت‌هاى آنها را با هم گوشزد كنيم تا در ضمن بحث، اين معانى با يكديگر مخلوط نشوند و منشأ مغالطه و اشتباه نگردند. تأكيد بر اين مطلب در اين بحث، به خصوص از اين جهت است كه در مورد همين واژه حق مغالطه‌هايى انجام گرفته و هم‌چنان نيز ادامه دارد و براى روشن شدن اين مغالطه‌ها بايد كاربردهاى مختلف اين واژه را بررسى كنيم . در اين جا مناسب است قبل از ذكر مفاهيم مختلف حق، براى آن كه خود مسأله مغالطه لفظى بيشتر روشن شود و همه مخاطبان اين بحث دقيقاً مراد از آن را دريابند، يكى، دو مثال بزنيم.

يكى از اشعارى كه در فارسى وجود دارد اين شعر معروف مولوى است كه مى‌گويد:

آن يكى شير است اندر باديه *** وان دگر شير است اندر باديه

آن يكى شير است آدم مى‌خورد *** وان دگر شير است آدم مى‌خورد