رفته است. اگر به «خدا» هم اعتقاد داشته باشيم، بايد رابطه ديگرى بين انسان و خدا تصوير نماييم كه نقطه مقابل رابطه قديم و متناسب با دوران مدرنيته باشد. در گذشته انسان در پى شناخت «تكليف» خويش بود، ولى در عصر مدرنيته انسان به دنبال شناخت «حقوق» خويش و استيفاى آن است. از نظر اين عده ما نبايد در صدد شناخت دستورات خدا باشيم تا بدان عمل كنيم، بلكه بايد ببينيم چه حقى نسبت به خدا داريم و آن را بگيريم! طبيعى است كه اين سخنِ كسانى است كه لااقل به زبان ادعا مى‌كنند كه معتقد به وجود خدا هستند وگرنه، اگر منكر وجود خدا باشند، جايى براى اين سخن وجود ندارد كه بگويند بايد حق خود را از خدا بگيريم. استيفاى حق از خدا، فرع اعتقاد به خدا ـ هر چند در ظاهر ـ است.

2. «بندگى خدا» بازتابى از «بردگى انسان»؟

در اين جلسه در ادامه مطالب سابق مقدارى درباره مفهوم «عبد» و «مولا» توضيح مى‌دهيم. آيا اين مفاهيم در مورد خدا صدق مى‌كند؟ آيا با تغيير نظام اجتماعى، رابطه انسان با خدا دگرگون مى‌گردد؟ اصولا «برده» به چه معنايى است و در نظام اجتماعى گذشته، چه جايگاهى داشته است؟ يكى از واژه‌هايى كه در قرآن كريم و ساير منابع اسلامى آمده است واژه «عبد» و اصطلاحات مشابه آن است. برخى گمان مى‌كنند اين الفاظ بازتابِ ادبيات دوران برده‌دارى است.

در گذشته كسانى كه داراى ثروت و امكانات مالى بودند، از مكانى مثل «بازار برده فروشان» يك يا چند غلام و كنيز خريدارى مى‌كردند. البته اين پرسش كه منشأ برده و بردگى چه بوده و اين افراد چگونه برده شده‌اند، خود بحثى طولانى مى‌طلبد كه فعلا مورد نظر ما نيست. بردگان خريدارى شده سپس به خانه، مزرعه و يا محل كار برده شده و به كار گرفته مى‌شدند. عده‌اى از اين بردگان در كارهاى ساده مثل نظافت خانه و حمل و نقل اشيا به فعاليت مشغول بودند و عده ديگرى كه داراى هنر و خلاقيت‌هاى جالب توجه، منشأ سود و درآمدهاى مالىِ خوبى براى صاحب خويش مى‌شدند. اين روند معمولى و جريان طبيعى آن دوران بود كه انسانى با پرداخت پول، انسان ديگرى را در اختيار مى‌گرفت و آن فرد مجبور بود براى صاحبش كار نمايد و صاحبش از منافع كار او بهره‌مند مى‌شد.

بنابر اين، در عصر برده‌دارى، مالك شدنِ يك انسان نسبت به انسان ديگر، به وسيله يك