جلسه چهاردهم

تفاوت «عبوديت» و «بردگى»

1. مرورى بر بحث جلسه قبل

بحث ما درباره «حقوق از ديدگاه اسلام» به اين‌جا منتهى شد كه گفتيم برخى در اثر تأثير مفاهيم الحادى غرب، اصولا رابطه بين «انسان و خدا» را رابطه «عبد و مالك» يا «عبد و مولا» نمى‌دانند. آنان مى‌گويند اين‌گونه تعبيرات كه حتى در قرآن كريم و در كلمات پيامبر اكرم و اهل‌بيت(عليهم السلام) آمده است، بيشتر بازتابى از انديشه‌هاى رايج آن زمان، و در واقع انعكاسى از «نظام اجتماعى برده‌دارى» است. «نظام اجتماعى برده‌دارى» بر نظام فكرى، اعتقادى و دينى مردم سايه انداخته و چنين مفاهيمى را درباره رابطه «انسان با خدا» تداعى مى‌كرد. از نظر غرب‌گراها، چون «برده‌دارى»، مسأله روز آن زمان بود، و عده‌اى به عنوان «مالك» و «ارباب»، صاحب تعدادى غلام و كنيز بودند كه به عنوان «مملوك» و «نوكر» براى آنان كار مى‌كردند، به تدريج اين رابطه بين «نوكر ـ ارباب» را در مورد رابطه «انسان ـ خدا» نيز در نظر گرفتند و گفتند انسان، برده يا بنده خدا است. در اين حالت چون لازمه بردگى، اطاعت برده از صاحب خويش است و او مكلف است تمام دستورات مولاى خويش را انجام دهد، انسان نيز بايد نسبت به خدا همين‌گونه باشد؛ يعنى انسان در برابر خدا «مكلف» خواهد بود و از لوازم آن اين است كه «واجب» است از خدا اطاعت كند. از اين روى، بايد تكاليف و وظايف خويش را شناخته و بدان عمل نمايد.

اين رابطه خاصِ اجتماعى از دوران برده‌دارى آغاز شد و در دوران «فئوداليته» نيز ادامه يافت. امّا دوران كنونى ما «عصر مدرنيته» و سخن از «آزادى بشر» است. در اجتماع كنونى ما رابطه «عبد و مولا»، «نوكر و ارباب»، «بنده و آقا» وجود ندارد؛ بنابراين رابطه «انسان ـ خدا» رابطه «عبد و مولا» نيز منتفى است. اين رابطه خاص بين انسان و خدا، مربوط به دوران برده‌دارى و انعكاسى از نظام اجتماعى حاكم بود و اكنون آن نظام به كلّى دگرگون گشته و از بين