جلسه نهم

خدا، منشأ همه حقوق

1. مرورى بر مباحث پيشين

موضوع سخن «حقوق از ديدگاه اسلام» بود. در مباحث گذشته، مطالبى را درباره فلسفه حقوق بيان كرديم. گفتيم بنيادى‌ترين مسأله در «فلسفه حقوق» اين پرسش است كه اساساً حق از كجا پيدا مى‌شود؟ در ميان همه جوامع بشرى با وجود اختلاف فرهنگ‌ها، دين‌ها و مكتب‌ها اين اتفاق نظر وجود دارد كه «انسان» داراى حقوقى است. سؤال اين است كه اين «حق» از كجا پيدا مى‌شود؟ اساس آن چيست و چه چيزى در آن تعيين كننده است؟

تا آن‌جا كه ما اطلاع داريم، در هيچ يك از مكاتب فلسفه حقوق، از قديم و جديد، بيان قانع كننده‌اى در اين باره وجود ندارد. همان طور كه گفتيم، بر اساس آيات قرآن كريم و بيانات نورانى ائمه اطهار(عليهم السلام)نظر اسلام در اين مسأله اين است كه اصل همه حق‌ها به حق خداى متعال بازمى‌گردد. تنها يك حق ذاتى و اصيل وجود دارد و آن، حق خداوند است و ساير حقوق از حق الهى نشأت مى‌گيرد. اين ادّعاى ما در فلسفه حقوق اسلامى است. اما اين سخن مبهم و مجمل است و نيازمند توضيح بيشتر است.

اين كه مى‌گوييم اولين و ريشه‌اى‌ترين حق، حق خداوند است، از دو راه عقلى و نقلى قابل اثبات است:

يك راه اين است كه از ديدگاه درون دينى و با ادّله شرعى و تعبدى حق خدا را اثبات كنيم؛ يعنى به منابع و متون دينى مراجعه كنيم و از آيات و روايات پيشوايان دين، اين مطلب را به دست آوريم. در جلسه گذشته به فرمايشى از امام سجاد(عليه السلام) در رساله آن حضرت، معروف به «رساله حقوق» اشاره كرديم كه در كتاب «تحف العقول» و ديگر كتب روايى آمده است. در اين كلام، تصريح شده است كه اصل همه حقوق، حق خدا است و ساير حقوق از حق الهى نشأت مى‌گيرد.