مى‌شود، بحث از حقوقى است كه انسان‌هاى ديگر بر ما دارند؛ يعنى در واقع تأكيد بر «تكاليفى» است كه ما در قبال انسان‌هاى ديگر داريم. البته چون اين حقوق طرفينى هستند طبيعتاً همان‌طور كه انسان‌هاى ديگر بر ما اين حقوق را دارند، ما نيز همين حقوق را بر عهده آنها داريم؛ اما به علت همان بعد سازندگى و تربيت و هدايت كه دين براى خود قايل است، در بيان، به جنبه تكليف، وظيفه و مسؤوليت توجه بيشترى مى‌كند. در اين جا براى آن كه شاهدى براى اين مدعاى خويش آورده باشيم به بخشى از فرمايشات امام سجاد(عليه السلام) در رساله حقوق اشاره مى‌كنيم.

3. نمونه‌اى از تكليف‌گرايى در نظام حقوقى اسلام

حديث مفصلى است مشهور به رساله حقوق كه از امام چهارم(عليه السلام) نقل شده و جامع‌ترين حديثى است كه در باب حقوق از ائمه اطهار(عليهم السلام) به ما رسيده است. اين حديث در كتاب تحف العقول و بسيارى از كتب ديگر آمده است. از همان ابتداى حديث، نحوه ورود حضرت جالب توجه است. ابتداى حديث اين‌گونه است: اِعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ اَنَّ لِلّهِ عَلَيْكَ حُقُوقاً مُحيِطَةً بِكَ فِى كُلِّ حَرَكَة تَحَرَّكْتَهَا اَوْ سَكَنَة سَكَنْتَهَا اَوْ مَنْزِلَة نَزَّلْتَهَا اَوْ جَارِحَة قَلَّبْتَهَا اَوْ آلَة تَصَرَّفْتَ بِهَا بَعْضاً اَكْبَرُ مِنْ بَعْض...‌[1]. حضرت مى‌فرمايد: خدا تو را رحمت كند؛ توجه داشته باش كه اطراف تو را حقوقى فرا گرفته و تو در محاصره مجموعه‌اى از حقوق قرار گرفته‌اى كه حتماً بايد آنها را رعايت كنى و راه فرارى از آنها ندارى. هر حركتى انجام دهى مشمول حقى است. سكون هم داشته باشى باز آن هم مشمول حقى از حقوق است. هر اندامى از اندام‌هاى بدنت را به كار بگيرى، مورد حقى از اين حقوق است. هر ابزارى را براى كارهاى خود مورد استفاده قرار دهى، باز حقوقى به آنها تعلق مى‌گيرد. اگر در جايى، در منزلى يا در يك موقعيت اجتماعى قرار بگيرى، آن مكان و جايگاه و موقعيت اجتماعى نيز حقوقى را بر گردن تو قرار مى‌دهد. تعبير امام(عليه السلام)اين است: اَنَّ لِلَّهِ عَلَيْكَ حُقُوقاً مُحِيطَةً بِك؛ خداوند بر تو حقوقى دارد و آن حقوق تو را احاطه كرده است. هيچ شأنى از شئون زندگى تو نيست كه مشمول حقى از حقوق الهى نباشد. گاهى يك حركت تو مشمول چند حق از حقوق الهى است.

غرض اين است كه مى‌بينيم شكل بيان به اين صورت است كه: خدا بر تو حقوقى دارد كه